İqtisadi

Avropada artıq çoxdan sezilən böhran əlamətlərindən biri və ya bir neçəsi reallığa çevrilərək yeni maliyyə böhranın yaranmasına gətirib çıxaracaq. Deyəsən, proses tədricən başlayıb, həm də gözlənilməyən bir tərəfdən.

Ötən həftə İsveç kronunun məzənnəsi 7 illik minimuma enib. Bu, bir ticarət günü ərzində, daha dəqiq oktyabrın 27-də İsveç kronunun dollara qarşı 1,5 faizə yaxın ucuzlaşmasından sonra qeydə alınıb. Bundan əvvəl təxminən 1,5 il ərzində dolların krona qarşı məzənnəsi 8-8,7 kron dəhlizində olub, indi isə dolların məzənnəsi 9 kron təşkil edir. Ümumilikdə, kronun ucuzlaşması oktyabrın ortalarından başlayıb və nəticədə oktyabrın 27-də 7 ildə ilk dəfə olaraq dollar 9 kronu üstələyib. Oktyabrın 27-dən sonra kronun məzənnəsinin qalxması müşahidə olunmur. Bu da onu deməyə əsas verir ki, 9 kronluq məzənnə tədricən möhkəmlənir. Kronun ucuzlaşması təsadüfi deyildir, amma bu sadəcə daha bir sübutdur, çünki məzənnənin təsadüfi və ya texniki amillərin təsiri altında kəskin dəyişməsindən sonra cəmi bir neçə gün sonra məzənnə əvvəlki səviyyəyə qayıdıb. Dəyişmənin obyektiv səbəblərlə izah etməli olsaq, belə “qayıdış” baş verməməlidir.

Qeyd edək ki, kronun 1,5% ucuzlaşması üçün hər hansı ciddi bir səbəb olmayıb, sadəcə məlum olub ki, İsveç Kral Bankı mənfi faiz dərəcələri siyasətini davam etdirmək, hətta gücləndirmək niyyətindədir. İsveç Kral Bankı REPO əməliyyatları üzrə faiz dərəcəsini mənfi 0,35 faizdən mənfi 0,5 faizədək endirib ki, bu qərar valyutanı dərhal ucuzlaşdırıb. Mərkəzi Banklar tərəfindən mənfi faiz dərəcələrin tətbiqi sahəsində İsveç hər hansı bir inqilabçı deyil: hazırda dünyanın 15 aparıcı ölkəsində ya dövlət istiqrazları, ya mərkəzləşdirilmiş kreditlər, ya mərkəzləşdirilmiş depozitlər, ya da REPO əməliyyatları üzrə mənfi gəlirlilik tətbiq edilir. Mənfi gəlirliyin tətbiq edilməsi ilə həddən artıq yumşaq pul-kredit siyasətin həyata keçirilməsinin əsas məqsədi iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq və inflyasiya yaratmaqdır. Belə ki, mənfi faiz dərəcələri olduğu halda birincisi, iqtisadiyyatda borcalma resursları son dərəcədə olur, ikincisi, maliyyə qurumlarına vəsaitlərini dövlət istiqrazlarda, mərkəzləşdirilmiş depozitlərində saxlamaq və REPO əməliyyatlarına yönəltmək sərf etmir. Mərkəzi banklar bu üsulla vəsaitləri iqtisadiyyata yönəltdirmək istəyir. Üçüncüsü, yumşaq pul-kredit siyasəti valyutanı ucuzlaşdırır ki, bu da inflyasiyanın yaranmasına və ya güclənməsinə gətirib çıxarır.

Qısaca, amillər və nəticələr daha mürəkkəbdir, amma prinsipcə, vəziyyət qeyd etdiyimiz kimidir. Faktiki olaraq, hazırda əksər Avropa ölkələr, həmçinin Avropa Mərkəzi Bankı iqtisadiyyatın staqnasiyasına qarşı misli görünməmiş yumşaq pul-kredit siyasəti vasitəsilə mübarizə aparır. Hələlik demək olar ki, bu siyasət müsbət nəticə verir, amma göstəricilər istəklərdən aşağıdır. Məsələn, bu ilin üç rübü ərzində Avropa İttifaqında iqtisadi artım illik müqayisədə 1,8% təşkil edib. Bu artım özü müsbət faktdır, amma, məsələn, 2015-ci ilin göstəricisinə nisbətən 0,3 faiz bəndi aşağıdır. Yəni yumşaq siyasətə baxmayaraq iqtisadi artımın azalması baş verir. Əslində, bu tam izaholunan bir məsələdir, çünki Avropada iqtisadi inkişafı saxlayan amillər kifayət qədərdir və yumşaq monetar siyasət onlarla mübarizə aparmağa qadir deyil.

Birinci amil olaraq Brexitin nəticələrini qeyd etmək lazımdır. Brexit ilk növbədə Avropa İttifaqı ölkələri ilə ticarətin azalmasına gətirib çıxaracaq. İkincisi, İtaliyada gözlənilən siyasi referendumun nəticələri bu ölkədə siyasi böhran, ardınca isə iqtisadi böhran yarada bilər. Yenə İtaliyada bank böhranın yaranması ehtimalı referendumdan asılı olmayaraq da çox yüksəkdir, çünki İtaliya bank sistemində problemli kreditlərin həcmi ümumi kredit portfelinin təxminən 20 faizini təşkil edir və əvvəl-axır bu problem “partlayacaq”. Üçüncüsü, mütəxəssislərin fikrincə, əgər İtaliyada bank böhranı başlasa, bu Avropanın maliyyə sistemini uçuruma sürükləyə bilər. Dördüncüsü, miqrasiya böhranı hələ də qüvvədədir, onunla permanent mübarizə aparılsa da, sistemli yanaşma yoxdur ki, bu da Avropanın iqtisadi inkişafına və ölkələrin birgə addımlar atmasına ciddi maneçilik törədir. Bu dörd amildən biri kifayətdir ki, Avropada böhran kəskinləşsin. Məhz kəskinləşsin, çünki aydındır ki, Avropa artıq böhran şəraitindədir və 2010-2011-ci illərdə borclar problemindən başlanmış böhranı həll etmək hələlik mümkün olmayıb. Bir sıra sahələrdə durğunluq müşahidə olunur, inflyasiyanın artımı bütün səylərə baxmayaraq baş vermir.

Qeyd edək ki, oktyabrın sonlarında Avropa Mərkəzi Bankı baza faiz dərəcəsini sıfır dərəcəsində, baza depozit faizini isə mənfi 0,4% səviyyəsində saxlayıb. AMB bununla faktiki bəyan edib ki, yumşaq monetar siyasəti davam etdirəcək. Bu isə öz növbəsində onun göstəricisidir ki, Avropa İttifaqından normallaşma tendensiyaları ya yoxdur, ya da ki çox zəifdir. Bu baxımından ABŞ-ın təcrübəsini xatırlatmaq yerinə düşər. Belə ki, ötən ilin ikinci yarısında ABŞ iqtisadiyyatında bəzi müsbət tendensiyalar yaranıb ki, nəticədə Federal Ehtiyat Sistemi faiz dərəcələrini bir qədər qaldırmağa tələsib. Sonrakı hadisələr göstərib ki, FES məhz tələsib. Çünki iqtisadiyyatın bərpası tendensiyaları güclü olmayıb və bu günə kimi monetar siyasətinin sərtləşdirilməsi üzrə əlavə addım atılmayıb. Avropa Mərkəzi Bankında da gözəl dərk edirlər ki, indiki iqtisadi artım sıfır və ya mənfi faiz dərəcələrindən imtina etmək üçün kifayət deyil. Bu səbəbdən də İsveçdə monetar siyasət yumşaq olaraq qalır ki, nəticədə kron ucuzlaşır. Ehtimal etmək olar ki, İsveç müstəsna hal olmayacaq, prosesin ardı gələcək və əgər buna yuxarıda sadalanan amillər də “qoşulsa” (məsələn, İtaliya) Avropanı iqtisadi sarsıntılar gözləyə bilər.

Vahab Rzayev, APA Analitik Mərkəzi