İncəsənət

Rəssam, mədəniyyət və incəsənət tənqidçisi Teymur Daiminin APA-ya müsahibəsi

- Teymur müəllim, “Sənət nədir” sualına hər dövrün özünəməxsus cavabı var. Maraqlıdır, XXI əsrdə bu sualın cavabı necə olar?

- Çox qəliz sualdır. Mən bu cür cavab verərdim ki, sənət birinci növbədə psixotexnologiyadır, hər hansı bir təcrübədir. Onun vasitəsilə insan, birinci növbədə, müəllif özü-özünü dərk edir. Sənətin əsas məqsədi bundan ibarətdir. Əgər tamaşaçı əsərə baxarkən özünü dərk edirsə, düşünürsə, o zaman sənət öz rolunu yerinə yetirmiş olur.

- Necə bir düşüncədən söhbət gedir, xəyala dalmaqdan, yoxsa intellektual düşüncədən?

- Bunların hamısını kompleks şəkildə nəzərdə tuturam. Hər hansı filmə və ya tabloya baxanda eyni zamanda həm emosiyaya qapılırsan, həm də düşünürsən. XXI əsrdə sənət provokativ olmalıdır.

- Konseptual sənəti nəzərdə tutursunuz?

- Ümumiyyətlə, deyirəm. Sözsüz, ənənəvi sənət də var. Lakin ənənəvi sənət artıq öz rolunu tam yerinə yetirə bilmir. Mən xalçaya və ya tabloya baxanda həzz alıram, lakin 5-10 dəqiqə sonra unuduram, hər şey beynimdən silinir. Lakin provokativ sənət məni qıcıqlandırır, əsəbiləşdirir, hətta ola bilsin, müəllifə əsəbiləşim, onunla savaşmaq istəyim. Bununla belə, içimdə artıq çox vacib bir proses getmiş olur. Mən daha heç cür bu sənət əsərini yaddan çıxarmayacağam.

- Elə isə əsərin sənət olub-olmamasında bacarıq, texnika, üslub rol oynamır?

- Bu, artıq məqsəddən asılıdır. Hər müəllifin özünəməxsus meyarları var. Salvador Dalinin əsərlərində ustalıq sözsüz ki, rol oynayır. Çünki o özü akademik xətti seçib. Amma Maleviçə baxanda görürük ki, ona klassik texnika gərək deyil. Mən abstrakt iş yaradıramsa, Rembrand kimi çəkməyim nəyə lazımdır? Hər bir müəllifə individual yanaşmalıyıq. Sadəcə, başa düşmək lazımdır ki, müəllif nə demək istəyir və özü üçün hansı meyarları seçib.

- Deyirsiniz ki, obyektə baxanda hissləri oyatmalıdır. Eyni qayda ilə stolumuzun üstündəki telefon da, konfet də hansısa hissləri yaradır.

- Düzdür, telefonu təzə alanda ona qarşı marağın yaranır, bir neçə gün o sənət əsərinə çevrilir, amma sonradan adiləşir.

- O zaman telefonu divara yapışdırılmış banandan (Maurisio Kattelanın "Kamediant" əsəri - M.A.) fərqləndirən nədir?

- Sənət əsərində müəllifin duyğuları, enerjisi əks olunur. Siz əsərlə ünsiyyətdə olanda bu duyğuları əldə edirsiniz. Bu, çox incə qatlardır. Biz telefona da, konfetə də sənət əsəri deyə bilərik, axı burda da dizayn işi var.

- Bəlkə konseptdən də çox şey asılıdır?

- Sözsüz. Konsept fikir deməkdir. Əsərdə mütləq şəkildə konsept olmalıdır.

- Sualı bu dəfə bir az başqa cür qoyum: divara yapışdırılmış banan niyə sənət sayılır?

- Dahi fransız rəssamı Marsel Düşan deyir ki, mən nəyə sənət deyirəmsə, o da sənətdir, çünki mənim buna müəllif kimi ixtiyarım var. Telefonu mağazadan almısansa, indiki halda o əmtəədir, sərgiyə qoyanda isə sənət əsərinə çevrilir və bundan sonra onun ətrafında müzakirələr başlayır; sənətdir, ya deyil, müəllif bizi ələ salırmı və sair və ilaxır. Bununla da proses başlayır. Əsas odur ki, təkan verilsin və düşünmə prosesi işə düşsün. Məhz bundan da sənət yaranır.

- Belə çıxır sənətçi ilə adi insanın sərhədi itib. Hər kəs divara banan yapışdıra bilər, lakin konsept, qura bilsə, bu sənət sayılır, qurmasa yox.

- Bəli, bu, əsas şərtdir.

- Orta əsrlərdə Mikelancelo olmaq üçün daşdan David yonmağı bacarmalıydın. Amma bananı divara yapışdırmaq üçün xüsusi istedad tələb olunmur.

- Biz bir tərəfdən bacarığı, digər tərəfdən konsept yaratmağı müqayisə ediriksə, konsept yaratmaq, nə isə fikirləşmək məgər asandır? O da ustalıqdır. Maleviçin “Qara kvadrat”ına baxan deyə bilər ki, bunu düzəltməyə nə var: kvadrat çəkib içini qara rənglə dolduracaqsan, hazır olacaq. Mən də onu təkrar edə bilərəm. Maleviçin elədiyini təkrar edə bilərsən, amma onun konseptini də təkrar edə bilərsənmi? Axı bu fikir sənin beynindən keçməyib, Maleviçin beynindən keçib. Onu fikirləşə bilməzsən. Əsas fikirləşmək, ideyanı tutmaqdır. Bunu tapmaq çox çətindir. Müasir sənətdə, xüsusən konseptual sənətdə fikir, ideya birinci yerdədir. Onu eləmək çox çətindir, adi adam onu edə bilməz. Hətta deyim ki, adi adam kursa gedib 3-4 ilə klassik formada tablo çəkməyi öyrənə bilər, amma konsepti tutmağı, parlaq bir ideyanı əldə etməyi çox çətinliklə öyrənə bilər. Bunun üçün xüsusi düşüncə tərzinə malik olmalısan, yəni filosof olmalısan.

- Siz belə deyirsiniz, amma meksikalı sənətşünas Avelina Lesper konseptual sənəti hoqqabazlıq, oyunbazlıq adlandırır.

- Nə olsun? Fikirlər müxtəlif ola bilər. Əgər mən sərgi açıramsa, onu bəyənən də olacaq, tənqid edən də, hətta təhqir edən də. Rəssam psixoloji cəhətdən buna hazır olmalıdır. Əksinə, özü bu savaşı axtarmalı, provokasiyaya getməlidir. Mən tələbələrimə tez-tez bunu deyirəm ki, tamaşaçını qıcıqlandırmağa, şok etməyə çalışın, imkan verməyin ki, o sərgi salonundan heç bir şok effekti yaşamadan getsin.

- Konseptual sənəti başa düşmək üçün xüsusi “dil”, metod lazımdırmı?

- Mütləq şəkildə savad lazımdır. Qərbdə məktəb vaxtından uşaqlara müasir sənətin tarixi keçilir. Həmin adamlar sonra sərgiyə gələndə əsərə necə yanaşmaq lazım olduğunu, Dalinin, Maleviçin, Boysun nə demək istədiyini bilirlər. Yəni, onlara şarlatan kimi baxmırlar, demirlər ki, bu rəssamlar bizi ələ salırlar. Bizdə isə təəssüf ki, bunu öyrətmirlər. Çünki bilirsiniz, müasir sənətkar birinci növbədə filosofdur. Maleviç filosof idi. Suprematizmi bilmədən Maleviçin əsərlərini başa düşmək, konseptual məkana daxil olmaq çətin olar.

- Artıq süni intellekt ssenari, şeir yaza, rəsm çəkə bilir. Sizcə, süni intellektin yaratdıqları da sənət adlandırıla bilərmi?

- Süni intellektin hazırladığı nümunələr təqdim olunur düzdür, amma o əsərlərdə nəsə çatmır, deyək ki, ruh, can çatmır. Əlbəttə, süni intellekt gələcəkdə inkişaf edəcək, lakin onun yaradacağı nümunələr inanmıram ki, insanın yaratdıqlarına çatsın. Düzdür, o da sənət əsəridir. Açığı, bunlar barədə hələ nəsə demək bir qədər çətindir. Biz niyə insanı dağ başına qoşuruq? Bəlkə bizdən başqa da yüksək təfəkkürə malik varlıqlar var?

- Siz dediniz, mənim yadıma “meymun selfisi” əhvalatı düşdü. Təbiət fotoqrafı Devid Sleyderin qurduğu avadanlıqlardan istifadə edərək meymun özünün şəkillərini çəkir. Sonradan şəklin müəllifinin insan, yoxsa meymun olması ilə bağlı qalmaqal yaranır, iş məhkəməyə qədər gedib çıxır.

- Niyə, meymun rəssam ola bilməz? Mən izləyirəm və görürəm ki, antroposentrik düşüncə tədricən yox olur.

- Yerinə nə gəlir?

- Ola bilsin, süni intellekt gəlsin, fikir verirsinizsə, getdikcə heyvan haqları isə bağlı məsələlər daha da möhkəmlənir. Bu o demək deyil ki, insan yer üzündən silinəcək? Xeyr. Sadəcə, insanla yanaşı başqa varlıqlar da olacaq. Onların da haqqı var. Artıq antroposentrik fəlsəfə aktuallığını itirir. Bu prosesin necə gedəcəyini hələ tam bilmirik, beş altı-il əvvəl süni intellekt haqqında oxuyanda hirslənirdim, deyirdim ki, bu nədir? İnanmırdım. Sonra fikirləşdim ki, axı bizim intellektimizin də çox hissəsi sünidir. Biz axı bilmirik, beynimiz, yoxsa özümüz seçim edirik. Neyrobioloqların yeni qənaətlərinə görə beyin bizdən qabaq seçim edir. Bu nə deməkdir? Belə çıxır ki, bizim intellektimiz də bir cür süni intellektdir. Buna görə də süni intellektlə bağlı axtarışlar bizə öz zəkamızı öyrənməyə imkan verəcək. Bu yenilikləri normal qəbul etməliyik.

- Sənətdə tabu olmalıdırmı?

- Bunu hər bir müəllif özü üçün müəyyənləşdirməlidir. Senzor içəridə olmalı və deməlidir ki, mən bunu eləyə bilərəm, yoxsa yox. Misal üçün, elmdə tabu yoxdur. Onlara qadağa qoymasan dərinə gedəcəklər, çünki elmdə etika məsələsi yoxdur.

- İkinci Dünya Müharibəsi zamanı alman həkimlərinin keçirdikləri təcrübələr buna nümunə ola bilər.

- Bəli. Elə indi də görürük, çip məsələsi ilə bağlı yayılan şayiələr, Bill Qeytsin bu barədə fikirləri buna nümunə ola bilər. Faşistlərə xas olan fikirlər indi də liberal cəmiyyətlərdə var, lakin qapalı formada davam edir. Neoliberalizmlə faşizm fərqlənmir, mənim üçün ikisi də eyni şeydir. Düzdür, bizə birmənalı olaraq demirlər ki, bu budur, fikrimizi dağıdırlar, amma, əsasən, öz fikirlərini yeritməyə çalışırlar. Adi adam reklamı görür, amma onun arxasında dayanan fikri görə bilmirlər.

- “Facebook”un yaratdığı alqoritmləri, Trampın prezident seçilməsi ilə bağlı yaşanan qalmaqalı Sizin dediyiniz təcrübələrə aid etmək olar.

- Bilavasitə elədir. Onlar hamısı eyni siyasi texnologiyalardan istifadə edirlər, istər Hitler olsun, istərsə də Stalin, Tramp, Reyqan.

- Koronavirusun da görünməyən tərəfləri varmı? Çünki Siz dediyiniz fikirləri koronavirus haqqında da deyənlər var.

- Koronoavirus haqqında da konspiroloji nəzəriyyələr yayılıb, düzdür. Mən özüm də təxminən aprel ayında bu barədə fikirlərimi yazmaq istəyirdim, sonradan vaz keçdim. Çünki koronavirus haqqında danışmaq hələ tezdir. Prosesin içində olanda onu bütövlükdə əhatə edə bilmirik, mütləq şəkildə o çərçivədən çıxmalıyıq ki, onu dərk edək. Amma ilkin müşahidələrim budur ki, iki cür pandemiya var. Biri koronavirus pandemiyasıdır, biz bunun haqqında heç nə bilmirik. Mən ekspertlərin, virusoloqların çıxışlarına baxıram, görürəm ki, ağıllı danışsalar da, virus haqqında dəqiq məlumatları yoxdur. Onlar üçün də bu yenidir. İkinci pandemiya isə informasiya pandemiyasıdır. Bu koronavirusun özündən də dəhşətlidir. Bu neçə ayın ərzində nə qədər informasiya psixologiyamızı didib-dağıtdı.

- Koronavirus barədə feyk xəbərlər də çox yayıldı.

- Təkcə feyk xəbərlər deyil, elə həqiqi informasiyaların özü də pis təsir elədi. Axı biz hansı xəbərin feyk, hansının həqiqət olduğunu müəyyənləşdirə bilmirik. Bu xəbərlərin doxsan faizi mənfi, adamı depressiyaya salan informasiyalardır. Ona görə də gözləyək, bunların arxasında kimlərin dayandığını araşdıraq. Düzdür, bu barədə konspiroloji fikirlər də. Bir də görürsən, ciddi bir adam “mən kospirologiyaya inanmıram” deyir. Halbuki tarix başdan-ayağa konspirologiyadan ibarətdir. Buna görə də müxtəlif informasiyaları axtarıb öyrənmək lazımdır ki, koronavirusla bağlı obyektiv qənaətləri əldə edə bilək.

- Tabu söhbətindən hara gəldik. Bayaq dediniz sənətkar üçün tabu olmamalıdır.

- Bəli. Hər bir sənətkar özü müəyyənləşdirməlidir ki, onun üçün tabu olan nədir.

- Sizin o cür tabularınız varmı?

- Mən bu barədə düşünürəm, açığı dəqiq cavabım yoxdur. Əgər mən film çəksəm, orda insest göstərə bilərəmmi? Bilmirəm. Əlbəttə mən istəmirəm ki, mənim üçün nəsə tabu olsun, çünki sənətkar hər zaman dərinə getməlidir, amma bilmirəm ki, sabah film çəkəndə hər hansı bir mövzuya tabu kimi yanaşacam, yoxsa yox.

- O zaman cəmiyyət üçün tabunun olması normaldırmı? Bir nümunə deyim. Ötən il bizdə “Maidan Tower: To be a woman” adlı sərgi keçirildi. Orda hollandiyalı rəssam Karolina Falkholtun binanın fasadına gender mövzusunda çəkdiyi rəsm yaxınlıqda yaşayan sakinlərin etirazından sonra silindi. Bu addım sənətə qarşı vandal münasibət sayıla bilərmi, yoxsa insanların etirazını normal qarşılayırsınız? Bəlkə Karolina bir Şərq ölkəsində belə əsər çəkməkdə düz etməyib?

- Mənim bildiyim qədəri ilə həmin hadisədə təqsir rəssamda idi. Çünki layihənin təşkilatçısı Səbinə Şıxlinskaya ilə mən də əməkdaşlıq etmişdim. Təbii ki, biz rəssamları dəvət edəndə onların eskizlərinə baxırdıq, görək burda nə edəcək. O da bizə başqa iş təqdim etmişdi, lakin divara başqa iş çəkdi. Deməli provokasiya eləyib.

- Provokasiyaya getməkdə rəssam kimi düz eləyib?

- Bəli, amma adi adamlar da balkonlarından baxanda o işi görmək istəmirlər. Onun üçün mənə elə gəlir ki, bu qalmaqalda hamı haqlıdır: təşkilatçılar da, rəssam da, sakinlər də (gülür).

- Ona görə həmin rəsmin silinməsi hardasa doğrudur?

- Əksinə, qalmaqalın baş verməsi yaxşıdır, o, baş verməsəydi, layihə haqqında heç kəs danışmayacaqdı. Bayaq dediyim kimi, müasir sənət mütləq provokasiyaya getməlidir. Ola bilsin kimsə dəyərli kitab yazır, amma piarı yoxdur deyə kölgədə qalır, qalmaqal olanda, fikir verib oxumağa başlayırlar. Məsələn, Van Qoq qulağını kəsib deyə, bu onun yaradıcılığına da marağı artırır. Tamaşaçı əvvəl bu qalmaqalı görür, sonra yaradıcılığına diqqət edir.

- Yəni bioqrafiya yaradıcılığa təsir edir?

- Çox təəssüf ki, belədir. Çünki müqəddəs adam darıxdırıcıdır. Müqəddəs adam haqqında film çəkmək olar? Yox. Füzuli Azərbaycan cəmiyyəti üçün müqəddəs adamdır. Kim Füzuli haqqında film çəksə, onu müqəddəs adam kimi təqdim edəcək, düzdür?

- Bəli.

- Darıxdırıcı olacaq. Mən Füzulidən film çəksəm, onu rəmz kimi verməzdim, əksinə, canlı insan kimi təqdim edərdim, onun da insan kimi hisləri olub, kimisə sevib, intim münasibət, bəlkə onanizmlə məşğul olub. Bunları filmdə göstərə bilərəm? Bunu göstərsəm, cəmiyyət necə qəbul edəcək, üstümə hücuma keçməyəcək?

- Keçəcək.

- Amma Füzuli canlı insandır axı. Mən niyə onu yalnız rəmz, ikona kimi təqdim etməliyəm? İkona kimi göstərsəm də, darıxdırıcı olacaq, heç kəs baxmayacaq, amma o biri tərəfini göstərəndə hamı baxacaq. Söysələr də, tənqid etsələr də, baxacaqlar, çünki canlı adamı görəcəklər.

- Seydi Əzim də bizim üçün müqəddəsdir?

- Şirvani?

- Bəli.

- Mənim qohumumdur (gülür).

- Bilirəm. Onun üçün bu sualı verdim. Nəyinizdir?

- Ata tərəfdən nənəm onun nəticəsidir. Anam İçərişəhərlidir.

- Şirvani haqqında niyə soruşdum? Sözsüz ki, Azərbaycan ədəbiyyatında Şirvani Füzulidən sonra, onun yanında gəlir. Bəs Sizin ona münasibətiniz necədir?

- Seyid Əzim Şirvani kölgədə qalmış sənətkarlardandır. Məncə kifayət qədər öyrənilməyib. O öz növbəsini gözləyən sənətkarlardandır. Ümidvaram ki, haçansa Seyid Əzim layiqincə araşdırılacaq. Düzdür, ad kimi, simvol kimi var, amma araşdırmaq lazımdır ki, görək həqiqətən o kimdir.

- Özünüz necə araşdırmısınız?

- Təəssüf ki, yox. Çünki bizdə onun haqqında söhbətlər nədənsə olmayıb. Sadəcə, fakt kimi bilirəm. Digər tərəfdən, nənəm rəhmətə gedəndə mənim 13 yaşım vardı. Mən onda heç bilmirdim ki, Seyid Əzimin nəslindənəm. Bilsəydim, sözsüz suallar verərdim.

- Yeri gəlmişkən, Seyid Əzim də provokativ sənətkar olub.

- Onu bilirəm. Amma çox təəssüf ki, həyatı haqqında məlumat azdır. Ola bilsin nə vaxtsa Seyid Əzimi araşdırım.

- Seyid Əzimdən film çəkəsi olsanız, Siz də onu müqəddəs kimi təqdim edəcəksiniz?

- Yəqin ki, yox. Ümumiyyətlə, belə şəxsiyyətlərdən film çəkərkən nəzərə almaq lazımdır ki, bunlar birinci növbədə canlı insandır, sonra rəmz və ya simvoldur. Lakin bunu göstərməyə hər rejissor cəsarət etmir, qorxurlar.

- Qərbdə İsa peyğəmbərin hər cür obrazı yaradılıb, lakin Şərqdə peyğəmbərlər, imamlar barədə bunu etmək mümkün deyil.

- Orda da qalmaqallar olur. Skorseze çəkdiyi filmdə (“The Last Temptation of Christ” – M.A.) İsa peyğəmbəri adi insan kimi göstərmişdi. Nə qədər etirazlar oldu. Deyəsən, filmin premyerası zamanı radikal katoliklər kinoteatrı yandırmışdılar. Əgər demokratik dediyimiz Qərb cəmiyyətində bu baş verirsə, özünüz fikirləşin görün burda nələr ola bilər. Ona görə bizim sənətkarlarımız üçün işləmək çətindir. Xüsusən, bu cür mövzularla işləmək lap çətindir.

- Onun üçün bizdə bioqrafik filmlər quru və süni alınır?

- Yalnız onun üçün. “Nəsimi” xoşuma gəlir, amma Nizami, Hüseyn Cavid, Axundov haqqında çəkilən filmlər çox zəifdir. O filmlərdə bayaq dediyim insana xas təbii xüsusiyyətlər çatmır, şəxsiyyətlərin mənfi, neqativ tərəfləri göstərilmir.

- Teymur müəllim, çağdaş dünyada gedən mədəni proseslərin timsalında bizdəki Rəssamlar İttifaqı, Yazıçılar Birliyi, Bəstəkarlar İttifaqı kimi yaradıcı qurumların fəaliyyəti nə dərəcədə önəmlidir, zamanla ayaqlaşa bilirlərmi?

- Bu ittifaqlar Stalin vaxtında qurulmuşdu və lazımlı idi. Amma indi tamamilə ayrı dövrdür və bu dövrdə onlar aktuallığını itirib, yalnız inersiya şəklində fəaliyyət göstərirlər. Mən həmişə deyirəm, əgər müasir sənətdən söhbət gedirsə, bizdə müasir sənət yoxdur, amma müasir sənətə məxsus rəssamlar var. Nə qədər paradoksal səslənsə də, belədir. Mən müasir sənət deyəndə, birinci növbədə, infrastruktur sistemini nəzərdə tuturam. İnfrastruktur sistemi olmayan yerdə hamı elə bil havadan asılı qalır. Sovet dövründə pis-yaxşı bu sistem vardı, sərgilər keçirilirdi, sifarişlər verilirdi, Rəssamlar İttifaqı işləyirdi. Ola bilsin, pis işləyirdi, amma vardı. 91-ci ildə sovetlər dağıldı, onunla birlikdə infrastruktur sistemi də silindi. 90-cı illərdə bizdə təzə sistem qurmaq üçün fürsət vardı. Qura bilmədik və məncə bundan sonra da qura bilməyəcəyik, vaxt keçib. Ona görə də sistemin olmaması hər şeyə mənfi təsir edir.

- Bu qurumların fəaliyyətində islahat aparmaq olmazmı?

- Bilirsiniz, biz 90-cı illərdə fikirləşirdik ki, Qərbdə olan sistemi gətirə bilərik. Alınmadı, yalnız imitasiya, təqlid formasında nəsə edə bildik. Amma o sistem də imitasiya formasında işləyə bilməz. Mən infrastruktur sistemi deyəndə müxtəlif qalereyaları, müasir sənət muzeyini nəzərdə tuturam. Bizdə Modern Art Muzeyi var, amma müasir sənət muzeyi yoxdur.

- YARAT da var.

- YARAT sistemin təzahürü ilə yaranan qurum deyil. O, bir nəfərin təşəbbüsü ilə yaranan qurumdur. Həmin adam sabah oranı bağlamaq istəsə, bağlanacaq və hər şey dağılacaq. Amma sistem olan yerdə belə qorxu olmur. Biri bağlanır, beşi yaranır, canlı proses baş verir. Düzdür, YARAT hazırda müasir sənətlə bağlı sanballı işlər görür. Lakin müasir sənət tək YARAT-la bağlı olmalı deyil. Bundan başqa, bizdə sistemin təzahürü kimi güclü tənqidçilərin birləşdiyi sənət jurnalı, analitik mərkəz olmalıdır ki, müasir sənətə xas olan nümunələri təhlil etsin, onları qiymətləndirsin. Bizdə o da yoxdur. Halbuki sənətşünaslar, müasir sənətdən yazan jurnalistlər var, lakin xaotik şəkildədir, onları bir mərkəzə yığmaq lazımdır, bunu da infrastruktur edir, infrastruktursuz bunu eləmək qeyri-mümkündür. Ona görə də vəziyyət acınacaqlıdır. İndi mən yalnız fərdi təşəbbüslərə, passionar insanlara ümid bağlayıram. Belə insanlar da var, xırda qruplar şəklində birləşirlər və Mədəniyyətin Nazirliyindən və ya başqa bir qurumdan kömək gözləmədən sənətlə məşğul olurlar.

- Teymur müəllim, ədəbi mühitdə olan problemlərə görə, Yazıçılar Birliyi, Anar tez-tez tənqid olunur. Deyirlər ki, 33 ildir Yazıçılar Birliyinə rəhbərlik edir. Halbuki Rəssamlar İttifaqının sədri Fərhad Xəlilov da 1987-ci ildən o quruma rəhbərlik edir, amma tənqidlərdə adı çəkilmir.

- Rəssamlar İttifaqı heç nə eləmir, sadəcə, inersiya şəklində yaşayır. Rəssamlar İttifaqı mənə nə edə bilər? Ona görə mən nə üçün onu tənqid etməliyəm, mən onu heç görmürəm. O mənə nə yaxşılıq edir, nə də pislik edir, sadəcə, yerində durub.

Foto: İlkin Nəbiyev