Siyasi

Bu gün qlobal dünyada istənilən dövlət üçün xarici siyasət davranışının düzgün qurulması onun gələcək təhlükəsizliyi və inkişafında əsas amillərdən biridir. Ələlxüsus, əgər söhbət Avrasiyanın orta xəttindən gedirsə.

Hazırda II Dünya müharibəsindən sonra formalaşan regionlararası təhlükəsizlik sistemləri ciddi sınaq qarşısında olmaqla yanaşı, bir sıra çağırışlarla üz-üzə qalmaqdadır. Bu gün biz dünyanın siyasi və iqtisadi xəritəsinə nəzər saldıqda, bir neçə geosiyasi mərkəzin planetin ayrı-ayrı bölgələrindəki siyasi proseslərdə fəal iştirak etdiyinin, dövlətlərin həmin oxlarla münasibətlərinin isə xalqların gələcəyində bu və ya digər forma almasında vacib rol oynadığını sezə bilərik.

Bu illər ərzində Azərbaycan xarici siyasət konsepsiyasında soyuqqanlı və onillikləri hədəfləyən baxış bucağı ortaya qoyaraq Rusiya, Anqlosaks, Avropa İttifaqı kimi vacib və bir-birinə rəqib olan geosiyasi mərkəzlərlə balanslı və maraqların qarşılıqlı şəkildə nəzərə alınmasını ehtiva edən münasibətlər qurmağı bacardı. Əlbəttə ki, həmin geosiyasi oxlardan biri də, Avropa İttifaqıdır (Aİ), hansı ki, artıq 70 ildən çoxdur, Avrasiyada baş verən hadisələrdə özünəməxsus yerini qoruyub saxlaya bilib.

Arxada qoyduğumuz 30 il ərzində Azərbaycan Respublikası Avropa İttifaqı və onun ətrafında olan Qərb institutları ilə əməkdaşlıqda daima maraqlı olub, rəsmi Bakı özünün ən vacib siyasi - iqtisadi tərəfdaşı kimi Qoca Qitə ilə bir sıra vacib layihələr həyata keçirib və keçirməkdədir. Aİ ilə TACIS, “Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” (TRACECA), “Avropaya neft və qazın nəql edilməsi üzrə dövlətlərarası proqram” (INOGATE), “Humanitar yardım” (ECHO) və s. kimi proqramlar icra olunub. 1996-cı ildə imzalanmış Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi (1999-cu ildə qüvvəyə minib) siyasi dialoq, ticarət, sərmayə, qanunvericilik, elm və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığı əhatə edib. 1998-ci ildə Aİ Azərbaycana xüsusi elçisini təyin edib. 2000-ci ildə Azərbaycanın Aİ yanında Nümayəndəliyi təsis olunub. 2003-cü ilin iyul ayında Aİ Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsini təyin edib. 2004-cü ildə Azərbaycan Avropa Qonşuluq Siyasətinə, 2009-cu ildə isə onun Şərq istiqaməti üzrə çoxtərəfli əməkdaşlıq formatı olan Şərq Tərəfdaşlığı proqramına daxil olub.

Əlbəttə ki, tərəflər arasında münasibətlərdə rəsmi Bakı həmişə maraqların qarşılıqlı şəkildə icrası tələblərini irəli sürüb və nəticə etibarilə məqsədlərinə çatıb. Ölkəmiz digər Şərq Tərəfdaşlığı dövlətlərindən fərqli olaraq Aİ ilə münasibətlərində müəyyən məsafəni güdməklə praqmatik siyasət aparıb, nəticədə siyasi risklər minimallaşıb, əvəzində isə bölgədəki geosiyasi aktorlar arasında balansın qorunulmasına nail olunub. Misal üçün, bəzi dövlətlərdən fərqli olaraq, rəsmi Bakı gələcəkdə baş verə biləcək hadisələri qabaqlayaraq Şərq Tərəfdaşlığının praktiki baxımdan ölkəmizə hansı töhfələri verəcəyini, hansı töhfələri verə bilməyəcəyini düzgün hesablayaraq ikitərəfli münasibətlərdəki hazırki mənzərəni ortaya qoyub.

Nəticə etibarilə, hazırda Azərbaycan-Aİ münasibətləri Birliyə daxil olmayan, lakin qoca qitənin qapısında duran bir çox dövlətlərdən daha məhsuldardır.

Aİ üçün Azərbaycan regionda, eləcə də “Avropa Qonşuluq Siyasəti” və “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramları çərçivəsində strateji cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bunun bir neçə səbəbi var. Birincisi, Azərbaycan Aİ və üzv ölkələrin enerji şirkətləri ilə genişmiqyaslı enerji və nəqliyyat layihələri həyata keçirir. İkincisi, Azərbaycan tranzit mövqeyinə görə Aİ-nin Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizi konsepsiyasının əsas ölkələrindən biridir. Üçüncüsü isə, müstəqil və suveren siyasət aparan Azərbaycan strateji cəhətdən əhəmiyyətli mövqedə yerləşir.

Son həftələr Ukrayna ətrafında baş verənlər bir daha ölkəmizin Brüssel üçün necə vacib tərəfdaş olduğunun bariz göstəricisi oldu. İttifaqın vacib dövlətlərinin liderlərinin Azərbaycanla son dialoqları, edilən səfərlər Bakının bölgədəki geosiyasi çəkisini daha da artırdı.

Hazırda Avropanın əsas istəklərindən biri Azərbaycandan alınan qazın həcminin bir qədər də artırılmasıdır ki, bu da ölkəmizin qitənin enerji təhlükəsizliyindəki roluna xüsusi qiymətin nəticəsidir.

Təsadüfi deyil ki, fevralın 4-də Bakıda, "Gülüstan" sarayında Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin VIII toplantısı çərçivəsində Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə aparılmış Azərbaycanın Avropaya qaz təchizatının artırılması imkanları müzakirə edilib. Tədbirdən sonra Avropa İttifaqının genişlənmə və qonşuluq üzrə komissarı Oliver Varhelyi iqtisadi sərmayə planı çərçivəsində Azərbaycana 2 milyard avroluq maliyyə paketinin ayrılması barədə bəyanatla çıxış etdi. Hərçənd, 44 günlük müharibənin bitməsindən sonra Azərbaycana və Ermənistana ayrılması nəzərdə tutulan maliyyə kəskin fərqlənirdi. Həmin vaxt bu ayrı-seçkiliyi şərh edən Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Cənubi Qafqaza səfər edən Aİ Şurasının Prezidenti Şarl Mişellə görüşündə bu ədalətsiz yanaşmanın aradan qaldırılmasının vacibliyini qeyd etmişdi. Nəhayət, ədalətsiz yanaşma aradan qaldırıldı, eyni zamanda Brüssel Cənubi Qafqaza baxış bucağı ilə bağlı ölkəmiz üçün vacib addımlar atmış oldu.

Avropa İttifaqının qonşuluq və genişlənmə üzrə komissarı Oliver Varhelyi Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovla keçirdiyi mətbuat konfransında bildirdi ki, Aİ ərazilərin minalardan təmizlənməsi məsələsinə, həmçinin, Ermənistanla Azərbaycan arasında delimitasiya və demarkasiya prosesinə texniki yardım göstərə bilər.

Sözsüz ki, son hadisələr Azərbaycan və Aİ arasında hazırda müzakirə predmeti olan yeni əməkdaşlıq sazişini bir qədər də tezləşdirə bilər. Məlum məsələdir ki, iki tərəf arasında münasibətlərin hüquqi bazasını təşkil edən, 1999-cu ildə qüvvəyə minmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi artıq köhnədir və hazırda redaktə olunan və hazırlanan yeni saziş tərəflər arasında əməkdaşlıqda yeni səhifənin əsasını qoyacaq.

Əlbəttə ki, Aİ və Azərbaycan arasında münasibətlərdə vacib istiqamətlərdən biri də geosiyasi məsələlərlə bağlıdır. Bakı üçün bütün digər xarici tərəfdaşlarla olduğu kimi, Brüssellə münasibətlərdə də onların Qarabağla bağlı mövqeyi xüsusi həssaslıq təşkil edir. Qeyd edilməlidir ki, Aİ dəfələrlə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstəyini ifadə edib, müharibəyə qədər 2017-ci ilin noyabrında Şərq Tərəfdaşlığı Sammitində qəbul edilmiş Birgə Bəyannamədə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi bir daha dəstəklənib.

Müharibədən sonra erməni diasporunun Avropanın bəzi ölkələrinin parlamentlərində anti-Azərbaycan bəyanatlarına nail olmasına baxmayaraq, bir qədər sonra ermənilərin maliyyəsi ilə ədalətsiz mövqe tutan deputatlar reallıq qarşısında gücsüz qalmış, icraedici hakimiyyətlər tərəfindən məkrli erməni planlarından imtina edilmişdi.

Belə ki, artıq 2021-ci ilin yay aylarından başlayaraq Aİ tərəfindən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi tanınaraq Bakının tezisləri qəbul edildi. Bu reallıq isə Aİ rəsmilərinin regiona səfərləri çərçivəsində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə baş tutan görüşlərdən sonra baş verdi. Misal üçün, ötən il iyunun 25-də Avropa İttifaqının xarici siyasət və təhlükəsizlik məsələləri üzrə Ali nümayəndəsi Cozef Borelin mandatı əsasında Azərbaycana səfər edən Rumıniyanın xarici işlər naziri Boqdan Auresku, Avstriyanın xarici işlər naziri Aleksandr Şallenberqi, Litvanın xarici işlər naziri Qabrielius Landsbergisi və Avropa İttifaqının nümayəndə heyətini qəbul edərkən Prezident İlham Əliyev çıxışında Avropa İttifaqının regionla bağlı yeni baxış bucağının formalaşması üçün vacib fikirlər səsləndirmişdi. Dövlət başçısı Ermənistanla hazırkı vəziyyətə toxunaraq qeyd etmişdir ki, “hazırda biz münaqişədən sonrakı inkişaf vəziyyətindəyik. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi həll olunub. Bununla bağlı danışıqlar aparası heç nə yoxdur”.

Təsadüfi deyil ki, Prezidentin bu çıxışından sonra avropalı nümayəndələr Bakıdan sonra digər region dövlətlərinə səfərləri zamanı “Qarabağ problemi”, “danışıqlar” kimi ifadələrdən istifadə etməyərək, erməni və ermənipərəst qrupları pərişan etdilər.

İyulun 8-də isə Avropa İttifaqının Qonşuluq və Genişlənmə üzrə Komissarı Oliver Varhelyi Azərbaycana səfərinin yekunları ilə bağlı fikirlərini bölüşdü. Avropa Komissiyasının rəsmi saytında yerləşdirilən bu fikirlərdə komissar səfərinin Azərbaycanla Aİ arasında tərəfdaşlıq əlaqələrinə yeni təkan verdiyini qeyd etmişdi. Xüsusilə Qarabağ mövzusunda geniş fikir mübadiləsi aparıldığını deyən Oliver Varhelyi Aİ olaraq müharibənin nəticələrini aradan qaldırmaq və bölgədə uzunmüddətli sülh naminə birgə çalışmaq üçün Qarabağ münaqişəsinin post-konflikt dövrü ilə bağlı plan və fikirlər barədə rəsmi Bakı ilə müzakirə aparıldığını bildirmişdi.

Daha sonra 2021-ci ilin dekabrında Azərbaycan, Ermənistan və Aİ liderlərinin Brüssel görüşü zamanı Birlik tərəfindən azərbaycanlı itkin düşmüşlərin müqəddəratının Ermənistan qarşısında qaldırılması, Minsk qrupu və Dağlıq Qarabağ ifadələrindən istifadə edilməməsi, Aİ və Fransanın rəsmi Bakının ortaya qoyduğu şərtləri qəbul etməsi sözsüz Bakı və Qoca Qitə arasında imzalanması planlaşdırılan ikitərəfli Sazişə yeni çalarlar qatmış oldu.

Ümumilikdə, məlumdur ki, Azərbaycan Avropa və Asiyanı birləşdirən əlverişli geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyə, Xəzər dənizi vasitəsilə Rusiyaya, Mərkəzi Asiyaya, Qazaxıstana və İrana, avtomobil-dəmir yolu vasitəsilə Gürcüstana, Qara dəniz bölgəsinə, İrana, Türkiyəyə (Naxçıvan vasitəsilə), Rusiyaya, Ermənistana çıxışı olan nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinə malikdir. Aİ-nin Azərbaycandakı maraqlarının başlıca iqtisadi faktorları onun transregional kommunikasiya imkanları ilə əlaqədardır. Qərb üçün Xəzər dənizi və Mərkəzi Asiyanın zəngin enerji resurslarına uzunmüddətli maneəsiz çıxış Azərbaycansız mümkün deyil. Cənubi Qafqazda bir sıra xarici qüvvələrin və ölkələrin maraqlarının toqquşmasına və bu regionda münaqişələrin mövcud olmasına baxmayaraq, Azərbaycan müstəqil xarici siyasət kursunu saxlamağa müvəffəq olub. Bu isə Azərbaycana Aİ ölkələri ilə münasibətləri ölkənin milli maraqları əsasında qurmağa imkan yaradır.

Hazırda razılaşdırılma mərhələsində olan Yeni Saziş Avropa İttifaqının Şərq Tərəfdaşı olan digər dövlətlərlə ikitərəfli sənədlərindən tamamilə fərqlənən və mühüm məsələlərin nəzərə alındığı, ölkəmizin prinsipial olaraq üzərində dayandığı sahələrin həkk ediləcəyi sənəd olacaq.

Fevralın 4-də Avropa İttifaqının energetika məsələləri üzrə komissarı Kadri Simson ilə görüşən Azərbaycan Prezidenti Aİ ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlığın yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu, Bakı və Brüssel arasında yeni saziş üzrə danışıqların uğurla aparıldığını bilmirmiş, bu danışıqların da tezliklə başa çatdırılacağına ümidvar olduğunu ifadə etmişdi.

Eyni zamanda, qeyd edilməlidir ki, Aİ və Dünya Bankı Azərbaycanla münasibətlərdə daha bir yeniliyə imza atıb. Tərəflər Çevik Texniki Yardım Aləti (AZTAF) üzrə saziş proqramını təsdiqləyib. Həm Aİ, həm də DB-nın ötən illərdə Azərbaycan hökuməti ilə birgə gerçəkləşdirdiyi institusional islahatlar və biznesə təşəbbüslər layihələrinə əsasən, infrastrukturların və kommunikasiyaların bərpası, logistika və bazar infrastrukturunun idarə olunması, ekologiya, yol, nəqliyyat, eləcə də dövlət idarəetmə sistemlərində yeni texnologiyaların tətbiqi və biznesə dəstək istiqamətləri üzrə birgə əməkdaşlıq edib və əhəmiyyətli nəticələr əldə edilib. İndiki saziş isə əsas etibarilə yeni rəqəmsal iqtisadiyyat quruculuğuna töhfə verməyə fokuslanıb. Saziş proqramının hədəf çərçivəsi kifayət qədər genişdir, sosial-iqtisadi həyatın təkamül yollarını müəyyənləşdirməklə post-neft iqtisadiyyatına əsaslanan biznes cəmiyyətinin quruculuğunun prioritetlərini elan edir. Belə ki, dövlət müəssisələrinin idarəçiliyinin sağlamlaşdırılması, dövlət satınalmalarının təkmilləşdirilməsi, rəqəmsal inkişaf, inklüzivlik kimi geniş spektrli prioritetləri birbaşa Azərbaycan hökumətinin hədəf seçdiyi şəffaflıq və hesabatlılıq prinsipləri ilə üst-üstə düşür.

Beləliklə, Prezident İlham Əliyev növbəti qlobal platforma və dünyanın ən böyük siyasi-iqtisadi güc mərkəzlərindən olan Aİ ilə münasibətlərdə ölkəmizin maraqlarının maksimum şəkildə nəzərə alınmasına nail olaraq gələcək aylar və illər ərzində Cənubi Qafqazdakı prinsipial məsələlərdə bir çox qütbün Bakının ortaya qoyduğu reallıq üzrə hərəkət edəcəyi konturları cızmış oldu.

Prezident yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının müşaviri, Bakı Politoloqlar Klubunun rəhbəri Zaur Məmmədov