Siyasi

95 yaşlı Məclisə növbəti seçkini keçirmək üçün Türkiyə 1 noyabrda yeni- eyni il içərisində ikinci - seçkiyə gedir. 1 noyabr seçkisinin spesifik özəllikləri vardır; belə ki, 7 iyunda keçirilmiş seçkidən sonra ənənəyə uyğun şəkildə (və həm də uyğun olmayan şəkildə- 32 gün gözlədərək) ölkə prezidenti yeni hökuməti qurma səlahiyyətini birinci partiyanın liderinə versə də, birincinin ikinciylə apardığı 32 günlük müzakirələrdən sonra koalisiya hökuməti qurmaq mümkün olmadı. Üçüncü partiya ilə tələm-tələsik müzakirə isə “adət yerini tapsın”- üsuluyla dekorativ şəkildə icra ediləndən sonra birinci partiyanın lideri hökuməti qurma səlahiyyətini prezidentə qaytardı. İkinci partiyanın sədrinə səlahiyyət verməyən prezident 1 noyabrda yeni seçki keçirilməsinə dair qərar qəbul etdi. Konstitusiyaya görə, ölkəni seçkiyə qədər idarə edəcək hökumət partiyaların verəcəkləri namizədlərdən qurulmalıdır; ancaq ikinci partiya ilə üçüncü partiya seçki hökumətinə namizəd verməmiş, birinci partiyanın namizədləriylə dördüncü partiyanın 2 namizədi və adlarına “müstəqillər” deyilsə də, hamısı birinci partiyanın məmuru və ya tərəfdarı olan şəxslər birinci partiyanın liderinin başçılığı altında yeni hökuməti qura biliblər. Bəlkə baş gicəlləndirici oldu; ancaq Türk siyasət tarixində ilk dəfə yaşandığına görə, bu təfərrüatı yazmaq şərt idi. Seçki hökumətinə verilməyən səlahiyyət də Türkiyədə ilk dəfə yaşanan bir durum idi; belə ki, nazirlərə yeni kadrlar təyin etmək qadağan edilib...

Ölkənin əhval və şəraiti içində siyasi partiyalar namizəd siyahılarını 18 sentyabrda yenidən Yüksək Seçki Şurasına təqdim etdilər. Uzun müddətdən bəri ya aşağı düşən ya da yerində sayan İstanbul Birjası indekslərinin yeni siyahılara ilk reaksiyası müsbət oldu; iqtisadiyyat şərhçiləri bunu baş nazirin keçmiş müavini Əli Babacanın yenidən Ankaradan namizəd olmasına bağladılar...

Ən çox namizəd AKP-də dəyişdi

7 iyundakı seçkidə 13 illik təkbaşına iqtidarından məhrum olmuş AKP-nin əsas məqsədinin 1 noyabrda təkbaşına iqtidarı yenidən əldə etmək olduğunu hamı bilir. Partiyanın 12 sentyabrdakı qurultayında Mərkəzi Qərar və İcra Şurasını təzələyən AKP, 1 noyabr seçkisinə namizəd siyahısını da önəmli dərəcədə təzələyərək gedir. Bu durum bir neçə səbəbdən irəli gəldi: 1) AKP-ni idarə edənlər gördülər ki, 1 noyabrda təkbaşına iqtidar hədəfinə çatmaq çox çətin və bəlkə də mümkün deyil. Ona görə nizamnamədəki “3 dönəm dalbadal millət vəkili seçilənlər növbəti dəfə namizəd ola bilmir”- qaydasının gətirdiyi yasağa görə namizəd ola bilməyən təcrübəli şəxsləri yenidən sahəyə çıxarmağı uyğun gördü. Bu taktika ölkənin hər yerində tətbiq ediləcək: AKP-də 12 il nazir olmuş Bəşir Atalayın Vana, 7 iyunda Diyarbakırdan AKP-yə yeganə mandatı qazandırmış baş nazirin hazırkı müavini Cevdət Yılmazın yenidən Bingölə, keçmiş ədliyyə naziri Bəkir Bozdağın Yozqata, keçmiş baş katib Haluk İpəkin Amasyaya, keçmiş mədəniyyət naziri və partiyanın hazırkı sözçüsü Ömər Çəlikin Adanaya, keçmiş səhiyyə naziri Rəcəb Akdağın Ərzuruma (ki Akdağın Ərzurumda mübahisə edilməyəcək reytinqi var), keçmiş nəqliyyat, dənizçilik və kommunikasiya naziri, prezident Ərdoğanın hazırkı baş müşaviri Binali Yıldırımın yenidən İzmirə göndərilməsi onların təcrübələrindən faydalanma məqsədi daşıyır. Milliyyətçi Hərəkat Partiyası professor Yusuf Halaçoğlunun şəxsi karizması sayəsində 7 iyunda Kayseridən 3 mandat qazanmışdı, keçmiş enerji naziri Taner Yıldız və AKP məclis qrupu sədrinin keçmiş müavini Mustafa Elitaşın Kayseridən yenidən namizəd olmaları MHP-nin ordakı varlığına necə təsir göstərəcək? MHP üçün önəmli bir sual olmalı. 2) 7 iyundakı seçkidə Cənubi-Şərq bölgələrində böyük məğlubiyyət yaşayan AKP, indiki seçkidə Qərb bölgələrindəki kürdlərdən səs almağı umur- keçmiş kənd təsərrüfatı naziri Mehdi Əkərin İstanbuldan namizəd göstərilməsinin səbəbi budur; 3) Mühafizəkar və mərkəz sağ kütləyə daha çox ümid bəsləyən AKP, 7 iyunda seçdirdiyi elm və sənət mənşəli və başqa partiyalardan gəlmiş adamları bu dəfə siyahısına daxil etməyərək işini ehtiyatlı tutdu- müğənni Uğur Işılakın, ”kürd açılımı”nın hərarətli müdafiəçilərindən olan milliyyətçi mənşəli professor Hüseyn Yaymanın, yazar Muhsin Kızılmayanın, bir zamanların “bərk gedən” baykalçısı Savcı Sayının, ”Hürriyyət” qəzetinə hücumun təşkilatçısı Əbdürrəhman Boynuqalının namizəd göstərilməməsi, erməni mənşəli jurnalist Markar Esayanın 7 iyunda seçildiyi 12-ci sıradan indi seçilməsi çox çətin olan 14-cü sıraya qoyulması bu niyyətin bəzi ip uclarıdır; 4) Bütün ictimai rəy sorğuları 1 noyabrdakı seçkinin nəticələrində radikal dəyişikliklər gözlənmədiyini göstərdiyi üçün, partiyalar arasında namizədlər üzərindən “sahə savaşı”nın yaşanacağını təxmin etmək çətin deyil. İctimai rəy sorğusu üzrə mütəxəssislər 7 iyunda olduğu kimi, 1 noyabrda da seçkinin nəticələrini bəzi bölgələrdə 10 ilə 5 min arasındakı səsin yerdəyişməsinin müəyyənləşdirəcəyini vurğulamaqdadırlar. Bu baxımdan 7 iyunun matematik tablosunda ən çox yer itirmiş AKP-nin yeganə ümidi ölkə miqyasında təxminən 30 millət vəkili uğrunda aparılacaq “sahə savaşında” mümkün qədər çox yer qazanmaq olacaq. 18 sentyabrda Yüksək Seçki Şurasına təqdim edilmiş siyahıda ən çox bu özəllik diqqəti cəlb etməkdədir ki, AKP-nin əvvəlki siyahıyla müqayisədə etdiyi 40%-lik dəyişikliyin bu paradiqma üzərində qurulduğunu işlə azacıq da olsa maraqlanan hər kəs görməkdədir....

MHP bu durumu necə görür?

7 iyundakı seçkinin ilk nəticələri bəlli olandan sonra “kürd açılımı”nı yarımçıq qoyan AKP ilə kürd təmayüllü Halkların Demokratik Partiyası (HDP) ilə koalisiya hökuməti qurmasının ən doğru variant olduğunu irəli sürən Milliyyətçi Hərəkat Partiyası, yeni hökumətə girməmək üçün nümayiş etdirdiyi müqaviməti axıra qədər qorudu. Avqustun ikinci yarısında partiyanın qurucu lideri Alparslan Türkeşin oğlu, MHP sədrinin müavini və 3 dönəm dalbadal Ankara millət vəkili seçilən Tuğrul Türkeş, seçki hökumətində baş nazirin müavini vəzifəsini tutmağı qəbul edincə, bundan sarsılmış kimi görünən MHP-nin özünü toplaması çox vaxt almadı. Burada önəmli bir təfərrüatı gözdən qaçırmamaq lazımdır: seçkidən sonra Tuğrul Türkeşin prezident Ərdoğanla görüşdüyü məlum idi, buna MHP lideri Bahçeli də eyham vurmuşdu. Dövlətin dərin qatlarından bilgi almaqda heç bir problemi olan Bahçeli, Tuğrul Türkeşlə bağlı taktiki addımı atmaqda gecikdimi, çəkindimi? Bunu bilmirəm. Onu bilirəm ki, 7 iyundakı seçki siyahısına Sinan Oğanı, 1 noyabrdakı seçki siyahısına Meral Akşeneri daxil etməyən MHP lideri doğru qərarlar qəbul edib . APA-nı izləyənlərin 7 iyundakı seçkidən sonra Devlet Bahçelini sərt şəkildə tənqid etdiyimi xatırladıqlarını umuram, mövqeyimin əksər təfərrüatı yenə də qüvvədədir. Ancaq Tuğrul Türkeşin durumuyla bağlı qərar qəbul etməkdə ya gecikən ya da tərəddüd edən Devlet Bahçelinin, Oğan və Akşener ilə bağlı qərarlarını düzgün hesab edirəm. Bunların səbəblərini təfərrüatıyla yazmağın vaxtı gələcək. Mövcud durumda MHP-nin də “sahə savaşı”nın aktyorlarından birini olduğunu qeyd etməyimiz lazımdır. 1987-ci ildən bəri Məclisdə olan Murat Başesgioğlunun adının İstanbulun ikinci bölgəsindən çıxarılması, üçüncü bölgədə isə Atilla Kayanın birinci sıraya keçməsi (Meral Akşenerdən boşalan yerə), Kocaelində HDP-yə 1 səslə uduzmuş Lütfi Türkkanın yeni siyahıda yerini qoruması MHP-nin vəziyyətə görə hesablanmış düzgün taktiki addımları sayılmalıdır. ”Sahə savaşı”nda AKP-nin MHP-ni 10%-lik baryerin altına salması üçün həmlələri olacaqmı yoxsa mövcud durum o taktikanı AKP üçün tamamilə lüzumsuz qıldımı? 1 noyabr gecəsində görəcəyik...

Siyahısına toxunmayan CHP

7 iyundakı seçkidən əvvəl ön seçki keçirən CHP, namizədlərin siyahısını böyük ölçüdə xalqın verdiyi dəstəyə görə müəyyənləşdirmişdi.Hər seçkidə bir neçə önəmli diplomata millət vəkili mandatı verməsiylə tanınan CHP, 7 iyundakı seçki ərəfəsində o ənənəsini pozaraq, sadəcə Türkiyənin Bağdaddakı keçmiş səfiri Murad Özçəliki Məclisə seçilmə imkanı vermişdi. Özçəlik, partiyaya gəldiyi ilk gündən “qan uyuşmazlığı” yaşamışdı. CHP-nin xarici əlaqələrə cavabdeh sədr müavini olan Özçəlikin mövqeyi partiyaya yeni heç nə qazandırmadığı kimi bəzi nöqtələrdə CHP-nin beynəlxalq proseslərə reaksiyasız qalmasına da səbəb olmuşdu. Bir vaxtların Şükrü Ələkdağı, Onur Öyməni, keçən dönəmin Faruk Loğoğlusu, Osman Korutürkü ilə müqayisədə Murad Özçəlik CHP-dəki funksiyasını yerinə yetirə bilməyərək siyahıda yerini qoruya bilməmiş və istefa vermişdi. Bu nöqtədə CHP sədri Kamal Kılıçdaroğlunu anlamaq mümkün deyildir: Murad Özçəlikin yerini dolduracaq adam kimi İŞİD-in Musuldakı Türk baş konsulluğu işğal edib orada dövlət elan edərkən baş konsul olan Öztürk Yılmazı Ardahandan namizəd göstərməsinin böyük risk daşıdığını düşünürəm. Öztürk Yılmaz 1 noyabrda Ardahandan mandat ala bilməsə, beynəlxalq əlaqələr sahəsində CHP-ni Məclisdə kim təmsil edəcək? Kılıçdaroğlu yarana biləcək bu sıxıntını nəzərə alıbmı? Bütün dönəmlərdə Məclisdəki qrupunda bir neçə təcrübəli diplomat bulunduraraq beynəlxalq məsələlərdə (məsələn, “erməni məsələsi”), bir növ, Türkiyənin ümidi halına gələn CHP 1 noyabrdan sonra bu boşluğu kimlərlə dolduracaq?

Kürdlər HDP ətrafında daha çox konsolidə olacaqlarmı?

1 noyabrdakı seçkinin prezident Ərdoğan+ AKP ilə HDP arasında keçəcəyini cənab Ərdoğanın 20 sentyabrda İstanbul mitinqindəki çıxışını izləyən hər kəs gördü. HDP 7 iyunda seçilmiş biseksual millət vəkilini 1 noyabrın namizədlər siyahısından çıxararaq, AKP-nin əks-təbliğat silahını əlindən almaqla qalmayıb, Cənubi-Şərq bölgəsindəki dindar kütlələrdən daha çox səs almağı hədəflədiyini də göstərdi. Əməyin Partiyasının HDP siyahısından millət vəkili seçilmiş keçmiş sədri Ləvənt Tüzəl seçki hökumətində nazir vəzifəsinə namizəd göstərilməsinə baxmayaraq, kreslonu qəbul etməyi rədd edincə, 1 noyabr siyahısından kənarda qaldı. Radikal solun HDP-yə dəstəyinin davam edəcəyinin göründüyü bir ortamda, xüsusilə MHP lideri Bahçelinin “Viski içib HDP-yə səs verən şərəfsizlər” sözünün HDP-yə dəstək yönündə inad nöqtəsi yarada biləcəyi də ehtimal edilir. Çox radikal hadisələr olmadığı müddətcə HDP-nin 10%-lik ölkə baryerini aşmasında hər hansı problem görünmür. Elə isə proseslərin dönüb-dolaşıb varacağı nöqtə “sahə savaşı”dır...

“İlk”lərin seçkisi Türkiyəni haraya aparacaq?

“Sahə savaşları” bu sualın cavabını verəcək.

1 noyabr seçkisi sanki “Eyni axar suda ikinci dəfə çimmək” təsiri bağışlayır...

Mayis Əlizadə/APA Analitik Mərkəzi