Dollar, ixrac, rifah... - TƏHLİL

Dollar, ixrac, rifah... - <span style="color: red;">TƏHLİL
# 05 fevral 2018 07:39 (UTC +04:00)

Dünyanın ən nüfuzlu beynəlxalq maliyyə, maliyyə tənzimi və maliyyə təhlili qurumlarından biri olan Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı iki yeni hesabat və təhlil icmalı hazırlayıb. Hər iki sənəd ABŞ dolların məzənnəsi ilə bağlıdır və ən maraqlısı - bir çox ənənəvi və çoxdan qəbul edilmiş postulatları alt-üst edir.

İcmalların biri ("Exchange Rates and the Working Capital Channel of Trade Fluctuations") dolların beynəlxalq ticarətə və ümumilikdə ölkələrin xarici ticarətinə təsiri ilə bağlıdır. İcmal müxtəlif ölkələrin 2 mindən artıq iri və orta şirkətlərinin təhlili əsasında hazırlanıb və ilk növbədə dolların güclənməsinin ixracata təsirini araşdırır. Təhlil maliyyə və riyazi hesablaşmalara əsaslanır, müxtəlif mürəkkəb düsturların əsasında göstəricilərin müəyyən edilməsi aparılmış təhlilin əsaslandırılmış və ciddi olduğunu göstərir, əldə edilmiş nəticələri isə diqqətə layıq edir.

Beləliklə, icmalın müəllifləri şərhdə özləri də etiraf edirlər ki, əldə edilmiş nəticələr müəyyən mənada paradoksaldır və eyni zamanda əvvəllər qəbul edilmiş fikirlərə ziddir. Əsas nəticə budur - yerli valyutaya qarşı güclənən dollar ixracata "dəstək" deyil. Bundan əvvəl makroiqtsadi postulat kimi qəbul edilir ki, zəiflənən yerli valyuta ixracatçılara əlverişlidir. Burada məntiq aydındır - həmişə ixracatçı əldə edilmiş dolları yerli bazarda milli valyutaya konvertasiya etdikdə daha çox milli valyuta kütləsi əldə edir. İcmal müəllifləri bu qənaətə gəlirlər ki, güclənən dolların ölkənin digər sahələrinə mənfi təsiri həmin müsbət təsiri heçə endirə bilər. Digər sahələrdə əsasən iki istiqaməti qeyd etmək lazımdır. Bunlardan biri idxal, ikincisi isə maliyyə bazarında vəziyyətdir. Bəzi inkişafda olan ölkələrdə (məsələn, Azərbaycanda) maliyyə bazarının digər sahələrinin (qiymətli kağızlar bazarı kimi) inkişafı aşağı səviyyədə olduğuna görə burada əsasən kreditləşməni götürməliyik. Ümumilikdə, icmal müəlliflərinin fikrincə, güclənən dollar yerli kredit bazarına mənfi təsir edərək kreditləşmə şərtini kəskin sərtləşdirir. Konkret misal gətirə bilərik. Belə ki, neftin ucuzlaşması halında (2015-ci ildən başlayaraq) bəzi neft ixrac edən ölkələr üzən məzənnə siyasətinə keçməklə faktiki olaraq yerli valyutalarının devalvasiyalarına əl atıblar. Nəticədə, neftin satışından dollar kütləsinin konvertasiyası yerli valyutada daha iri həcmdə pul kütləsi yaradıb ki, bu da hökumətlərə büdcə öhdəliklərinin yerinə yetirməsinə imkan verib.

Lakin digər tərəfdən dolların "maliyyə" nəticələri mənfi olub ki, güclənmiş dollar investisiya sahəsində durğunluq, işgüzar səviyyəsini kəskin aşağı salıb, idxalı bahalaşdırıb və ya ümumilikdə mənasız edib və ən əsası əhalinin alıcılıq qabiliyyətini kəskin aşağı salmaqla neftin baha olduğu zaman yüksəlmiş rifahı "göydən yerə endirib".

İcmalda belə hallar daha ümumiləşdirilmiş və empirik şəkildə gətirilir, amma nəticələrlə mübahisə etməyə dəyməz. Lakin dolların investisiya və digər maliyyə sahələrə təsirinə həsr edilmiş ikinci icmalda ("The dollar exchange rate as a global risk factor: evidence from investment" ) həmin məsələlər daha geniş təhlil edilir. Burada da bütün təhlil və nail olunmuş nəzəri nəticələr riyazi və iqtisadi hesablaşmalar və müxtəlif empirik göstəricilərlə əsaslandırılır. Bu icmalda əsas diqqət daha çox investisiya rejimi və maliyyə bazarlarının vəziyyəti üzərində cəmləşdirilib. Müəlliflər bu nəticəyə gəlirlər ki, güclənən dollar yerli makroiqtisadi göstəricilərə mənfi təsir edir və bu proses ixrac üzrə güclü dollarla bağlı müsbət nəticələrlə əks istiqamətdə "gedir".

Yuxarıda qeyd etdiyimiz mənfi təsirlərlə yanaşı, burada geniş şəkildə daha bir mənfi təsir təhlil edilir. Bu da transsərhəd kreditləşmələri və xarici investisiyalardır. Müəlliflər bu nəticəyə gəlir ki, güclənmiş dollar şəraitində real investisiya qoyuluşların həcmi azalmağa doğru istiqamətlənir. Misal üçün uzağa getmək heç lazım da deyil: Azərbaycanda 2014-cü ildən sonra əsas kapitala qoyulan investisiyaların azalması müşahidə olunur, hətta 2016-cı ildə azalma 22% təşkil edib. Əgər buraya kreditləşmənin azalmasını da nəzərə alsaq (kredit qoyuluşlarının ümumi həcmi 2017-ci ildə 16,4 mlrd. manatdan 11,8 mlrd. manatadək, 2016-cı ildə 21,7 mlrd. manatdan 16,4 mlrd. manatadək azalıb), etiraf etmək lazımdır ki, həmin təhlil icmalının nəticələri Azərbaycanın timsalında təsdiqini tapır. Buraya həmçinin müxtəlif makroiqtisadi-sosial göstəriciləri də əlavə etmək olar. Məsələn, 2016-cı ildə əhalinin əmanətləri 9,5 mlrd. manatdan 7,4 mlrd. manatadək azalıb (əhali yığımlarını "yeməyə başlayıb”).

Nəhayət, daha çox spesifik xüsusiyyətlərə malik olduğundan icmalda geniş yer almamış, amma vacib olan inflyasiya kimi amili də mütləq qeyd etməliyik. Məsələn, Azərbaycanda artıq üçüncü ildir ki, rəsmi inflyasiya ikirəqəmlidir. Bütün bunların manatın devalvasiya ilə əlaqəli olmasını təkzib etməyin heç mənası yoxdur.

İcmalın müəllifləri açıq bildirirlər ki, güclü dolların ixrac üçün müşahidə olunan müsbət nəticələri investisiya sahəsində darlaşma, digər maliyyə, sosial və makroiqtisadi göstəricilərə mənfi təsiri "hesabına" kompensasiya edilə bilər. Hətta güclü dolların yerli iqtisadiyyata mənfi təsirləri ixrac üçün müsbət nəticələrdə daha güclüdür və bu amil əsas fikrə gətirib çıxarır ki, devalvasiya kimi addımlar, yerli valyutanın dəyərdən düşməsi yalnız ticarət sahəsində ixracatçılar üçün qısamüddətli müsbət nəticə verir, digər sahələr baxımından həmin ölkə və onun əhalisi üçün güclü dollar ciddi problemlər gətirir və rifahın aşağı düşməsi ilə nəticələnir. Məzənnə dəyişmələri ölkədə iqtisadi fəallığına həm real, həm də maliyyə kanalları vasitəsi ilə təsir edir. Belə ki, adi ticarət kanalı məhz ixrac vasitəsi ilə təsirini göstərir və bu təsir adətən müsbət olur: ixracatçılar xaricə satılmış mala görə daha çox yerli valyuta kütləsi əldə edirlər. Bundan fərqli olaraq maliyyə kanalı ilk növbədə qiymətlərin dəyişməsi (oxu: istehsal mallarının bahalaşması), tədiyyə balansının mənfiyə doğru dəyişməsi, maliyyə aktivlərin dəyərdən düşməsi, maliyyə əməliyyatlarının risklərin artması ilə paralel borcalmaların bahalaşması kimi amillərin vasitəsi ilə "işləyir". İcmal müəllifləri vurğulayırlar ki, ixrac kanalından fərqli olaraq maliyyə kanalı elə də "gözə dəyən" deyil, amma orta və uzunmüddətli mənfi təsiri olduqca güclüdür. Həmçinin belə bir amili də diqqətdən yayındırmaq olmaz ki, dəyərdən düşmüş yerli valyuta ixracı stimullaşdırmaqla xarici ticarət fəaliyyətini aktivləşdirir, amma eymi zamanda maliyyə kanalların mənfi təsiri ölkədə işgüzar fəaliyyətini azaldır.

Nəhayət, valyuta amili də unutmaq olmaz: icmalın müəllifləri empirik təhlil ilə adi nəticəni sübut edirlər ki, bahalaşan dollar şəraitində əhali həm dollar almağa meyl göstərir, həm də dollarda nominallaşdırılmış kreditlər üzrə problemlərlə üzləşir. Bütün bu amillər son illər ərzində devalvasiyaya əl atan ölkələrdə müşahidə olunub və olunmaqda davam edir.

Faktiki olaraq, hər iki icmal nəzəriyyə, empirik xarakteri daşıdığından və konkret ölkə, tövsiyə və sair kimi amilləri əks etdirmədiyindən daha çox "dolayı tövsiyə" xarakteri daşıyır. İcmallarda sətirlər arası fikir oxunur ki, burada əks olunmuş nəticələr ölkələrin maliyyə rəhbərliklərinin makroiqtisadi addım, strategiya və siyasətlərinin müəyyən edilməsində kömək etməlidir. Əgər icmallarda əks edilən nəticə, təhlil üsullarında və göstərilən fikirlərinin doğruluğunda kimsə şübhə edib sual altına qoymaq niyyətindədirsə, bildirmək istərdik ki, faktiki ümumdünya bank tənzimləyicisi olan Bank Nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi, makroiqtisadi və maliyyə sahədə tənzimləyici olan Qlobal Maliyyə Sistemi üzrə Komitə kimi məşhur qurumlar Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankının bölmələridir.

Vahab Rzayev, APA Analitik Mərkəzi

İqtisadi

#
#

ƏMƏLİYYAT İCRA OLUNUR