İqtisadi

ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi 2008-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq əsas faiz dərəcəsini 0,25 faiz bəndi artıraq 0,25-0,5% səviyyəsində müəyyən edib. Bu qərar artıq bir neçə aydır gözlənilirdi, çünki ABŞ-ın maliyyə sektorunun tənzimləyicisinin rəsmiləri dəfələrlə bəyan ediblər ki, pul-kredit siyasətini bir qədər sərtləşdirməyin vaxtı çatıb. Faiz dərəcələrinin artırılması hətta oktyabrda gözlənilirdi, lakin o vaxt inflyasiya amili səbəbindən qərar bir qədər təxirə salındı. Göründüyü kimi, hazırda FES sıfır faizlik siyasətinə son qoyub.

Bir daha vurğulamaq lazımdır ki, Federal Ehtiyat Sisteminin qərarı sürpriz olmayıb. FES bəyan edib ki, faiz dərəcələrinin yüksəldilməsinə bir neçə amil təsir edəcək: bunlar işsizliyin səviyyəsi, inflyasiya və fond bazarındakı vəziyyət. ABŞ-da son zamanlar işsizliyin səviyyəsi azalmaqdadır. Dekabr ayının statistikasına əsasən, bu rəqəm hətta 5%-ə çatıb, noyabr üzrə illik inflyasiya, nəhayət, proqnozlaşdırılan səviyyə olan 2%-ə düşüb. Həmçinin fond bazarında da əsas indekslərin ümumi artım tendensiyası müşahidə olunur. Bütün bunları nəzərə alaraq faiz dərəcələrinin artırılması tam izah olunandır və gözlənilməz deyil. Amma bu addım təbii olaraq narahatlıq yaradıb.

Faiz dərəcələrin yüksəldilməsi birmənalı olaraq dolların möhkəmlənməsinə və inkişaf etməkdə olan ölkələrdən kapital axınına səbəb olacaq. İkinci amil elə də həlledici deyil, çünki FES-in qərarını gözləyərkən bu proses artıq bir müddətdir başlayıb, dolların bahalaşması prosesi isə hələ qabaqdadır. Ümumilikdə dolların möhkəmlənəcəyi şəksizdir. Hazırda bu möhkəmlənmənin yuxarı həddi barədə ehtimallar irəli sürmək mümkündür. Belə ki, dolların həddən artıq möhkəmlənməsi ABŞ-ın özünə də ziyan verə bilər və son zamanlar əldə edilən makroiqtisadi nəticələrini yenidən sıfıra salar. Çünki, bu möhkəmlənmə deflyasiya dalğası yaratmağa qadirdir. Bu baxımından güman etmək olar ki, ABŞ-ın maliyyə rəhbərliyi daxili iqtisadiyyat üçün əlverişli olan dolların nisbi dəhlizini müəyyən etməyə çalışacaq, çünki dolları lazımı səviyyədə ucuzlaşdırmaq üçün FES-in alətləri var. Lakin bu, bir müddət sonra baş verə bilər, yəni əvvəl dolların məzənnəsi qalxacaq, sonra isə korrektə ediləcək. Yaxın gələcəkdə isə böyük ehtimalla dolların bahalaşmasını proqnozlaşdırmaq mümkündür, çünki bunun üçün həm daxili, həm xarici amillər mövcuddur.

Bu səbəbdən hazırda inkişafda olan ölkələrdə ciddi narahatlıq yaranıb. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyil. Aydındır ki, dolların dünyada bahalaşması manatın dollara qarşı məzənnəsinə birbaşa təsir edəcək. Nəticədə, əgər müdaxilə edilməzsə, manatın dollara qarşı ucuzlaşması baş verməlidir. Lakin hər şey o qədər də sadə deyil. İnandırıcı deyil ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı prosesə hər hansı formada müdaxilə etməsin. Amma maraqlısı odur ki, hazırkı situasiyada Mərkəzi Bankın prosesə müdaxilə etmək imkanları məhduddur. Belə ki, əgər dollar dünyanın aparıcı valyutalarına qarşı bahalaşmağa başlasa, AMB bivalyuta səbətindən istifadə edərək, avronun manata qarşı ucuzlaşmasına "keçə" bilər. Amma bunu tam şəkildə etmək mümkün olmayacaq, bu, bivalyuta səbətinin prinsiplərinə ziddir. Buna görə, paralel olaraq dolların manata qarşı bahalaşması da müşahidə olunacaq. Bundan əlavə, məzənnə dəyişmələrini bivalyuta səbətində olan dollar və avro arasında “bölmək” imkanları vaxt baxımından məhduddur, çünki bu siyasət uzun çəkə bilməz. Məsələn, avronun manata qarşı uzun müddətə ucuzlaşdırılması üçün tək dolların bahalaşması kifayət etmir, bunun üçün artıq avronun obyektiv zəiflənməsi lazımdır. Bu amil olmadığı halda bivalyuta səbəti aləti ilə prosesə yalnız qısa müddət ərzində müdaxilə etmək və kiçik dəyişmələri neytrallaşdırmaq olar.

Mərkəzi Bankın digər aləti valyuta intervensiyasıdır ki, bu üsuldan istifadə edərək valyuta bazarına dollar çıxarmaqla bazarda təklif və tələbatı tənzimləmək, nəticədə məzənnəni sabit saxlamaq olar. Əlbəttə, bu, alət ən təsiredicidir, amma valyuta intervensiyaları strateji ehtiyatlar hesabına keçirilə bilər və bu da birmənalı olaraq ehtiyatların azalmasına səbəb olacaq. Azərbaycanda onsuz da son zamanlar ehtiyatların azalması baş verir, çünki Mərkəzi Bank daxili bazarda dollara artan tələbatı ödəmək üçün mütəmadi intervensiyalar edir. Yalnız bu ilin 11 ayı ərzində Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları 13,8 mlrd. dollardan 6,3 mlrd. dollara düşüb, yəni, ehtiyatlar 2,2 dəfə azalıb. Bunun səbəbi 2015-ci ildə dolların adi bahalaşmasını neytrallaşdırmaq olub. Yəni FES-in faiz dərəcələrin yüksəldilməsi olmadan belə dollar təbii şəkildə bahalaşırdı ki, intervensiyalar edilməsə, manat çoxdan ucuzlaşacaqdı. İndi isə dolların möhkəmlənməsinə daha bir güclü amil əlavə olunub. Kobud desək, intervensiya siyasəti davam etsə, yaxın bir neçə ay ərzində bütün ehtiyat xərclənib qurtara bilər. Bu səbəbdən Mərkəzi Bank hər hansı digər çıxış yolu tapmalıdır.

Bu yol kimi üzən məzənnə siyasətinə keçmək təklif olunur. Məsələn, Rusiyada bir il əvvəl, Qazaxıstanda isə bu ilin avqust ayında üzən məzənnəyə keçiblər, amma demək olmaz ki, bu, müsbət nəticələr verib. Belə ki, rublun ucuzlaşmasını yalnız müvəqqəti saxlamaq mümkün olub, tenqenin məzənnəsində isə mütəmadi olaraq sarsıntılar müşahidə olunur. Üzən məzənnəyə keçmək isə Azərbaycan kimi neft ixracından asılı iqtisadiyyatı olan ölkələr üçün o qədər də uğurlu deyil. Yəni iqtisadiyyat ölkəyə daxil olan neft gəlirlərdən çox asılıdır, neftin ucuz olması səbəbindən neft gəlirlərin azalması iqtisadiyyatı kəskin zəiflədir. Belə olan halda üzən məzənnəyə keçmək həqiqətən faciəyə çevrilə bilər, çünki bu zaman manat nəzarətsiz şəkildə sürətlə dəyərdən düşəcək. Əlbəttə ki, bu təhlükənin qarşısını almaq üçün məsələn, hesablaşmalarda dollardan istifadəni mümkün qədər azaltmaq kimi müəyyən inzibati yollar var. Lakin bu üsul müsbət nəticə vermək üçün uzun bir vaxt tələb edir. Azərbaycan iqtisadiyyatında, hesablaşmalarda, maliyyə bazarında, depozit-kredit sahəsində dolların rolu o dərəcədə yüksəkdir ki, dollarlaşma səviyyəsini hətta inzibati yolla süni azaltmaq üçün xeyli zamana ehtiyac var.

Nəhayət, başqa bir yol ondan ibarətdir ki, valyuta intervensiyaları məhdud səviyyədə istifadə olunur və kiçik həcmli devalvasiyalara gedilir. Yəni, manatın məzənnəsini tam sabit saxlamamaq, lakin kiçik həcmlərdə onun ucuzlaşmasına yol vermək. Bu üsul da ehtiyatların azalmasına səbəb ola bilər, amma azalma daha aşağı sürətlə gedər, manatın məzənnəsi isə tədricən öz real səviyyəsinə yüksələr. Hazırda üzən məzənnə variantı və bu variant ən real görünür, amma hər ikisi sosial sarsıntılara səbəb ola bilər, çünki hər iki halda dolların bahalaşması baş verəcək ki, bu da ölkədə qiymətlərin artımı, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin azalması ilə nəticələnəcək. Daha real görünən odur ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı bir neçə üsulun qarışıq variantını seçəcək. Bu isə idarə olunan üzən məzənnə siyasətidir. Bu siyasət çərçivəsində dolların məzənnəsi deklarativ olaraq sərbəst buraxılacaq, müəyyən məzənnə dəhlizi müəyyən ediləcək ki, bu dəhlizin çərçivəsində məzənnəni saxlamaq üçün vaxtaşırı intervensiyalar həyata keçiriləcək, nəticədə yuxarıda qeyd olunan kiçik devalvasiyalara yol veriləcək və nəhayət, paralel olaraq dollardan istifadəyə məhdudiyyətlər qoyulacaq. Ola bilər ki, müəyyən vaxt ərzində bu “qarışıq” siyasət işləsin, ondan sonra baş verənləri nəzərə alaraq siyasətə yenidən baxıla bilər. Əgər dolların bahalaşması qısa müddət ərzində davam etsə və ondan sonra məzənnə sabitləşsə, manat da tədricən sabitləşəcək. Bunun lehinə hələlik yeganə ümidverici nəzəriyyə o ola bilər ki, hədsiz möhkəmlənən dollar ABŞ-a əlverişli deyil. Müəyyən səviyyəyə çatanda FES öz alətlərindən istifadə edərək bu prosesi dayandıracaq. Hər halda gözləmək olar ki, Mərkəzi Bank indi mütləq müəyyən addımlar atacaq. Ola bilər ki, bu addımlar məhz “qarışıq” variant kimi olacaq. Bu prosesdə ən pis məqam odur ki, hər hansı proqnoz vermək qeyri-mümkündür, lakin ümid etmək olar ki, Mərkəzi Bankın addımları tarazlaşmış və ehtiyatlı olacaq.

Vahab Rzayev, APA Analitik Mərkəzi