İqtisadi

Sirr deyil ki, son zamanlar dünya iqtisadiyyatında Qərb və Şərq qarşıdurması formalaşıb və faktiki olaraq ikipolyuslu iqtisadi konstruksiya yaranıb. Bir tərəfdən ABŞ və Avrozona, digər tərəfdən isə Çin, Yaponiya və müəyyən dərəcədə Rusiya iqtisadiyyatları “yarışır”. Lakin 2010-2011-ci illərin borc böhranı nəticəsində Avrozona çətin iqtisadi vəziyyətə düşüb və faktiki olaraq hazırda Avrozonanın dünya iqtisadiyyatında ciddi oyunçu kimi rolu azalıb. Birgə pul-kredit siyasəti və pul emissiya siyasəti nəticəsində bir sıra ölkələr Avrozonada inkişaf proseslərini kəskin ləngidir ki, nəticədə ümumi Avrozonanın göstəriciləri idealdan çox uzaqdır. Əksinə Çin iqtisadiyyatı son bir neçə il ərzində nəinki ABŞ-la uğurlu rəqabət apara bilirdi, hətta dünyanın ən iri iqtisadiyyatının adına layiq olmasına yaxınlaşırdı. Hətta iqtisadi artım üzrə iri iqtisadiyyatların sırasında Çin hələ də birincidir. Amma bu il Çinin iqtisadi vəziyyəti, demək olar ki, gözlənilmədən pisləşməyə başlayıb və bu ilk növbədə ixracın azalması nəticəsində baş verib. “Dünya fabriki” adını qazanan Çində son aylar iqtisadi artımın ləngiməsi müşahidə olunur. Vəziyyəti yalnız Çin iqtisadiyyatına investisiya axını düzəldə bilər, lakin bu sahədə ABŞ-ın birinciliyi yenidən bərpa etmək üzrədir.

Dow Jones amili

Bu indeks artıq çoxdandır ki, tam haqlı olaraq ABŞ iqtisadiyyatının güzgüsü hesab olunur. Hər zaman indeksin azalması iqtisadiyyatda çətinlikləri, artımı isə inkişafı ilə paralel gedir, hətta bir neçə halda indeksin dinamikası makroiqtisadi vəziyyətinin qiymətləndirilməsini qabaqlayır. İndeksin dinamikasına isə bir neçə amil təsir edir. Bunlar ilk növbədə makroiqtisadi statistika, mikroamillər (indeksə daxil olan şirkətlərinin daxili məlumatları, çünki bu məlumatlar həmin şirkətlərinin səhmlərinin qiymətinə təsir edə bilər) və nəhayət spekulyativ (qısamüddətli) əməliyyatlardır. Eyni sözləri S&P500 indeksi barədə də demək olar. Xatırladaq ki, Dow Jones indeksinə ABŞ-ın 30 ən iri şirkətinin səhmləri daxildir və indeks bu səhmlərin inkişaf dinamikasını əks etdirir. S&P500 indeksinə isə 500 ən iri şirkətinin səhmləri daxildir. Hər iki indeks ABŞ iqtisadiyyatının barometri hesab olunur. Bu indekslərinin cari dinamikasına baxanda iqtisadiyyatının cari müqayisəli vəziyyəti aydın olur. Bu baxımından həmin indekslərinin dinamikasına fikir verək:

Bu qrafiklərdən bir neçə nəticə çıxarmaq olar:

İlk növbədə qrafiklərin oxşarlığı diqqət çəkir. Daha dəqiq desək, tam oxşarlığı. Bu oxşarlıq onu göstərir ki, indekslərin dinamikasına əsasən məhz makroiqtisadi amillər təsir edib, çünki indekslərə fərqli şirkətlər daxildir. Həmin nəticə çox vacibdir, faktiki olaraq, indekslərin makroiqtisadi vəziyyətin təsiri altında dəyişməsi təhlil üçün əsas amildir.

İkinci diqqət çəkən faktor birbaşa təhlil üçün yararlıdır. Söhbət ondan gedir ki, bu ilin may ayında hər iki indeks tarixi maksimumlarına çatıb. Dow Jones üçün bu göstərici 18 229 bəndə, S&P500 üçün isə 2 125 bəndə bərabərdir. May ayından sonra müəyyən makroiqtisadi amillərin təsiri altında indekslərin azalması baş verib, lakin oktyabrda kəskin artım müşahidə olunur. Nəticədə, hazırda hər iki indeks yenidən tarixi maksimuma yaxınlaşır. Birinci indeksin maksimuma çatmasına 2,2 faizlik, ikincisi üçün isə 1,5 faizlik artım “qalıb”. Faktiki olaraq, indekslərin indiki vəziyyəti onu göstərir ki, ABŞ iqtisadiyyatı hazırda ən yüksək səviyyədədir. Bu həmçinin makroiqtisadi statistika ilə təsdiqlənir. Belə ki, bu ilin ikinci rübündə ABŞ-da iqtisadi artım 3,9 faizə bərabər olub ki, bu da son illər ərzində ən yüksək göstəricidir.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə, 2015-ci ili üzrə yekun iqtisadi artım 2,6% səviyyəsində olacaq. Qeyd edək ki, Çindəki iqtisadi artım təxminən iki dəfə artıqdır, lakin burada ilk növbədə artım dinamikası diqqət çəkir. Hazırda ABŞ-da yüksəlmə, Çində isə enmə tendensiyası müşahidə olunur. Həmçinin Çin üzrə proqnozlar da müsbət deyil. BVF-nin proqnozlarına görə, ABŞ-da gələn ildə də iqtisadi artımın yüksəlməsi, Çində isə əksinə azalması gözlənilir.

Maliyyə axını da istiqaməti dəyişəcək

Əlbəttə ki, bu prosesi tam əminliklə proqnozlaşdırmaq olmaz, lakin iqtisadi qanunauyğunluq əsasında bunun ehtimalı böyükdür. Belə ki, dünyada iri investisiyaların, ilk növbədə maliyyə bazarlarında, səhm bazarında maliyyə axını problemli zonalardan müsbət dinamikanı göstərən zonalara istiqamətlənir. ABŞ-ın fond bazarı rekordları rekord ardınca yeniləyir, nəticədə dünya investisiya axını ABŞ bazarına yönəlir. Lakin aydındır ki, bu digər zonalardan investisiyaların çıxarılması hesabına baş verir. Avrozona hazırda diqqət mərkəzində deyil, Çin bazarından kapitalın çıxarılması mütəxəssislər tərəfindən dünya iqtisadi böhranın üçüncü fazasının səbəbi kimi qiymətləndirilir.

Lakin eyni zamanda kapital axının artmasının digər tərəfi də var və bu tərəf müəyyən dərəcədə müsbət hesab oluna bilməz. Söhbət ABŞ-ın dövlət qiymətli kağızların inversiyalarının artmasından gedir ki, bu artım faktiki olaraq ölkənin dövlət borcunun artırır. Hazırda belə fikirlər var ki, ABŞ-ın həddindən artıq böyük olan xarici borcu dünya iqtisadiyyatı üçün təhlükədir. Lakin bu fikir tam əsaslı görünmür, və buna biz aşağıda hələ qayıdacağıq.

Ümumilikdə isə ehtiyatlanmalar bundan ibarətdir ki, ABŞ-ın xəzinə öhdəliklərinə investisiyalarının artması dövlət borcunu artıracaq. Burada iki əsas amili qeyd etmək olar. Birincisi, bu yaxınlarda ABŞ Senatı dövlət borcunun yuxarı həddinin artırılması barədə qanun qəbul edib. Bu qanun 2017-ci ilə qədər ölkəyə sərbəst borc almaq imkanı yaradır. Qeyd edək ki, həmin qərar çox vaxtında qəbul olunub

İkinci amil isə ondan ibarətdir ki, son zamanlar bəzi ölkələr iqtisadi problemlərə görə onlara məxsus olan ABŞ-ın xəzinə istiqrazlarını açıq bazarında satır. İlk növbədə bu Çinə aiddir. Çin bu il ərzində maliyyə vəziyyəti ilə əlaqədar, xüsusən yuanın dəstəklənməsi məqsədi ilə külli miqdarda satış həyata keçirib. Buna baxmayaraq, Çin hələ də ABŞ-ın dövlət öhdəliklərinin ən iri saxlayıcısı olaraq qalır – ABŞ-ın 1,26 trln. dollar həcmində dövlət qiymətli kağızları Çinə məxsusdur. Beləliklə, məsələn, ehtimal var ki, Çin satışları davam edəcək və bu da dövlət borcunu müəyyən dərəcədə tarazlaşdıracaq.

Hazırda ABŞ-ın dövlət borcu 18 (!) trln. dollardan artıqdır ki, bu da ölkənin ÜDM-i səviyyəsindədir. Həmin fakt həm iqtisadçıları, həm siyasətçiləri qorxudur. Amma burada bir neçə məqamı unutmaq olmaz. Birincisi, faktiki olaraq, ABŞ-ın XARİCİ DÖVLƏT BORCU yoxdur, çünki bütün borc dollarda, yəni formal olaraq milli valyutada nominallaşıb. Pik vəziyyət yaransa, bu fakt əsaslı ola bilər. Belə ki, ABŞ istənilən halda dolların emissiyasını həyata keçirərək, həmin pulları borcların ödənilməsinə yönəldə bilər. Ümumilikdə, dolların dünyada mövqeyinə görə ABŞ borc problemini emissiya yolu ilə özü üçün heç bir makroiqtisadi problem olmadan həll edə bilər. Çünki pul emissiyası yalnız həmin pullar ölkə daxilində qalanda problem yaradır, bu halda isə çap ediləcək dollar kütləsi xaricə gedir. Və nəhayət lazımı halda, yəni iqtisadiyyatda “pul köpüklərlərin” yaranması halında, ABŞ pul-kredit siyasətini bir qədər sərtləşdirə bilər. Artıq bu barədə də fikirlər var ki, yaranan vəziyyəti nəzərə alaraq Federal Ehtiyat Sistemi dekabr ayında faiz dərəcələrini artıra bilər. Xatırladaq ki, bu yaxınlarda keçirilən iclasda FES faiz dərəcələrini tarixi minimum səviyyədə saxlayıb ki, bu da indekslərin yüksəlməsinə daha bir dəstək olub.

Beləliklə, qlobal baxışda bütün bunlar, üstəgəl Çindəki problemlərin qalması yaxın zamanda ABŞ-ın yenidən dünya iqtisadiyyatının birmənalı lider mövqeyinə qayıtmasına, yaxın illərdə isə dünyada yenidən birqütblü iqtisadiyyatın yaranmasına gətirib çıxara bilər.

Vahab Rzayev

APA Analitik Mərkəzi