Sosial

APA-nın məlumatına görə, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu xüsusi Konstitusiya icraatı üzrə açıq məhkəmə iclasında Ali Məhkəmənin sorğusu əsasında Konstitusiyanın 126-cı maddəsində və bir sıra normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş “ali hüquq təhsilli” müddəasının şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxıb.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu sorğu ilə əlaqədar aşağıdakıların qeyd olunmasını zəruri hesab edir:

Konstitusiyanın 42-ci maddəsinə görə hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ var. Təhsil hüququ nəinki pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq imkanını, həmçinin yaradıcılıq, yeni biliklərin əldə edilməsi, müxtəlif sahələrdə təcrübənin artırılmasına olan təbii tələbatların ödənilməsini də ehtiva edir. Hüquqi təbiətinə görə, təhsil hüququ sosial hüquq olduğundan onun təmin edilməsi dövlətin xüsusi məqsədlərindən biridir və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsinə xidmət edir. Belə ki, Konstitusiyanın 16-cı maddəsinin II hissəsinə müvafiq olaraq Azərbaycan dövləti mədəniyyətin, təhsilin, səhiyyənin, elmin, incəsənətin inkişafına yardım göstərir, ölkənin təbiətini, xalqın tarixi, maddi və mənəvi irsini qoruyur.

Azərbaycan Respublikasında təhsil hüququnun təmin edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri və təhsil fəaliyyətinin ümumi şərtləri 8 sentyabr 2009-cu il tarixədək qüvvədə olmuş 1992-ci il 7 оktyabr tarixli Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu və “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il 19 iyun tarixli Qanunu (bundan sonra – “Təhsil haqqında” Qanun) ilə tənzimlənir.

Qeyd olunmalıdır ki, hər iki qanun təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərinə uyğun olaraq dövlətin bu sahənin tənzimlənməsində geniş səlahiyyətlərini müəyyənləşdirib. Qüvvədən düşmüş Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununun 30-cu maddəsində Azərbaycan Respublikasında təhsil strategiyasını müəyyənləşdirən dövlət hakimiyyəti orqanı kimi Nazirlər Kabinetinin təhsil sisteminin idarə olunması ilə bağlı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş səlahiyyətləri sırasında peşə-ixtisas təhsili müəssisələri üçün ixtisasların siyahısının təsdiq olunması səlahiyyəti də nəzərdə tutulub. Buna uyğun olaraq Nazirlər Kabineti tərəfindən “Ali və orta ixtisas təhsili istiqamətlərinin və ixtisaslarının siyahısı haqqında” 1997-ci il 9 yanvar tarixli 4 nömrəli Qərar qəbul edilib. Həmin Qərarın 2.13-cü bəndində “Hüquqşünaslıq” ixtisası ali hüquq təhsili istiqaməti kimi göstərilib. Bundan sonra Nazirlər Kabinetinin “Ali və orta ixtisas təhsili istiqamətlərinin və ixtisaslarının siyahısı haqqında” Nazirlər Kabinetinin 1997-ci il 9 yanvar tarixli 4 nömrəli qərarına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” 1999-cu il 17 may tarixli 082 nömrəli Qərarı ilə “Beynəlxalq hüquq” ali hüquq təhsilinin istiqaməti və ixtisası kimi əlavə edilib.

“Təhsil haqqında” Qanunun 22-ci maddəsinə görə ali təhsil pilləsində yüksək iхtisaslı mütəхəssislərin və elmi-pedaqоji kadrların hazırlığı cəmiyyətin və əmək bazarının tələbatı nəzərə alınmaqla həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrində mütəxəssislər və elmi-pedaqоji kadrların hazırlığı üç səviyyədə həyata keçirilir: bakalavriat (tibb təhsili istisna оlmaqla), magistratura (tibb təhsili istisna оlmaqla) və doktorantura. Bakalavriat təhsil səviyyəsində tam orta təhsil və orta ixtisas təhsili bazasında ayrı-ayrı ixtisasların təhsil proqramları üzrə geniş profilli ali təhsilli mütəxəssislər hazırlanır. Bakalavriat təhsili başa çatmış ali təhsildir.
“Ali təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında” Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 23 aprel tarixli Qərarının 1.2-ci bəndində ali təhsilin məqsədinin ali təhsil pilləsində cəmiyyətin və əmək bazarının tələbatı nəzərə alınmaqla, müxtəlif ixtisaslar (ixtisaslaşmalar) üzrə yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin və elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasından ibarət olması qeyd olunub. Təhsil sistemində ali hüquq təhsili xüsusi yer tutur. Ali hüquq təhsili sahəsində müəyyən vahid dövlət standartı mövcuddur, həmin standart müasir cəmiyyətin tələbatlarına uyğun olaraq hüquqşünasların hərtərəfli siyasi, sosial, hüquqi, mədəni biliklərə malik olmasını təmin edir. Ali hüquq təhsili peşəkar hüquqi fəaliyyətlə məşğul olmağa əsasları nəzərdə tutan dövlət, hüquq və idarəçilik haqqında biliklərin məcmusudur. Ali hüquq təhsili şəxsin hüquqşünaslıq sahəsində təlim və təhsil nəticəsində əldə etdiyi və onun peşəkar-hüquqi fəaliyyətlə məşğul olmasına imkan yaradan hüquqi bilik, baxış və inam sistemidir. Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, ali hüquq təhsili özündə müxtəlif hüquq sahələri üzrə ixtisaslaşmanı da əks etdirir. Burada nəzərə alınmalıdır ki, təhsil üzrə ixtisaslaşmanın aparılmasının əsas məqsədi peşəkar təhsil proqramları üzrə təhsil prosesində müvafiq peşəkar fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən bilik, təsəvvür və bacarıqların əldə olunmasıdır. Eyni zamanda, ali hüquq təhsili üzrə ixtisaslaşmanın müəyyən edilməsinin ali təhsil müəssisələrində təsdiq olunmuş təhsil proqramlarına uyğun olaraq təhsil almış şəxslərin gələcəkdə ali hüquq təhsilinə malik olmamasına dəlalət edən meyar kimi qəbul edilməsi Konstitusiyada təsbit olunmuş təhsil hüququnun mahiyyətinə xələl gətirmiş olar.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, qanunvericilikdə hər hansı hüquqi məsələ, xüsusilə də Konstitusiyada təsbit olunmuş hüquqların həyata keçirilməsi məsələsi elə tənzimlənməlidir ki, konstitusiya əhəmiyyətli dəyərlərə xələl gətirilməsin, ictimai və xüsusi maraqlar arasındakı tarazlığa riayət olunsun.

Qeyd olunmalıdır ki, dövlət hakimiyyəti orqanları öz səlahiyyətləri çərçivəsində təhsil sahəsinin dövlət tənzimlənməsinin həyata keçirilməsində sərbəstdir. Lakin belə tənzimləmə o halda və tərzdə mümkündür ki, müvafiq ali təhsil istiqamətlərinin müəyyən edilməsi obyektiv hallara əsaslansın, özünü doğrultsun, konstitusiya əhəmiyyətli məqsədlərə xidmət etsin və bu məqsədlərə nail olmaq ücün istifadə olunan hüquqi vasitələrə mütənasib olsun. Bununla yanaşı, “Hüquqşünaslıq” və “Beynəlxalq hüquq” ixtisaslarında tədris edilən fənlərin müqayisəli təhlili nəticəsində aşağıdakılar müəyyən edilib:

- “Beynəlxalq hüquq” və “Hüquqşünaslıq” ixtisasları üzrə tədris olunan fənlər eynilik təşkil edir. Belə ki, hər iki ixtisasın tədris planlarına əsasən “Humanitar və sosial fənlər” blokuna aid “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycan dili”, “Xarici dil”, “Məntiq”, “İnformatika”, “Dünya siyasəti”, “Fəlsəfə”, “İqtisadiyyat”, “Mədəniyyətşünaslıq”, “Politologiya və sosiologiya” və s. kimi humanitar və sosial fənlər eyni saat miqdarında tədris olunub.

- Ümumi peşə hazırlığı hər iki ixtisas üzrə uyğunluq təşkil edir. Belə ki, “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi”, “Xarici ölkələrin dövlət və hüquq tarixi”, “Azərbaycanın konstitusiya hüququ”, “Müqayisəli konstitusiya hüququ”, “Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi”, “Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi”, “Maliyyə hüququ”, “Beynəlxalq ümumi hüquq”, “Beynəlxalq xüsusi hüquq” və s. kimi fənlərin tədris saatları hər iki ixtisas üçün kəskin fərqlənmir.

“Beynəlxalq ümumi hüquq” və “Beynəlxalq xüsusi hüquq” fənləri “Beynəlxalq hüquq” ixtisası üçün daha geniş tədris olunub.

- “Mülki hüquq”, “Cinayət hüququ”, “Mülki proses”, “Cinayət prosesi”, “İnzibati hüquq”, “Əmək hüququ” və s. fənlər həm “Beynəlxalq hüquq”, həm də “Hüquqşünaslıq” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələrə iki semestr ərzində tədris edilib. Yuxarıda qeyd olunan fənlərin tədrisində olan yeganə fərq onların “Beynəlxalq hüquq” ixtisası tələbələrinə digər dövlətlərin hüquq sistemləri ilə müqayisəli şəkildə tədris olunmasıdır (məsələn, “Hüquqşünaslıq” ixtisasında “Mülki hüquq” fənni – “Beynəlxalq hüquq” ixtisasında isə “Müqayisəli mülki hüquq” fənni tədris olunmuşdur). Eyni zamanda, “Beynəlxalq hüquq” ixtisası məzunlarına qeyd olunan sahələrdə təkcə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi deyil, həm də xarici ölkələrin qanunvericiliyi tədris edilib.

Fənlərin tədris saatlarında olan fərqlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, məsələn, “Müqayisəli mülki hüquq” fənninin “Beynəlxalq hüquq” ixtisasında tədris olunmasına 160 saat, “Mülki hüquq” fənninin “Hüquqşünaslıq” ixtisasında tədris olunmasına isə 210 saat ayrılıb. Halbuki, hüquq fakültəsinin qiyabi şöbəsində “Mülki hüquq” fənninin tədrisinə cəmi 70 saat ayrılır. Nəzərə alınmalıdır ki, “Beynəlxalq hüquq” istiqaməti üzrə bakalavr təhsili almış məzunların magistr pilləsində cinayət hüququ, mülki hüquq, əmək hüququ və s. ixtisaslar üzrə təhsil almasına məhdudiyyət qoyulmayıb.

Qeyd olunmalıdır ki, ümumi peşə hazırlığının hər iki ixtisas üzrə uyğunluq təşkil etməsinə, eyni fənlərin tədris olunmasına və tədris saatları arasında kəskin fərqin olmamasına baxmayaraq, “Hüquqşünaslıq” ixtisasından fərqli olaraq “Beynəlxalq hüquq” ixtisası “ali hüquq təhsili”nə aid edilməyib. Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, hüquq bərabərliyi konstitusiya prinsipi ali təhsil, o cümlədən ali hüquq təhsili sahəsində hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsində fərqli yanaşmanın aradan qaldırılmasına təminat verərək, ali hüquq təhsilinin hər hansı ixtisaslaşdırılma meyarına görə fərqləndirilməməsini şərtləndirir. Əks halda dövlətin təhsil sahəsində müəyyən etdiyi tələblərin eyni hüquqi vəziyyətdə olan şəxslərə eyni qaydada tətbiq edilməməsi sosial ədalətin və tarazlığın pozulmasına səbəb olar.

Təhsil hüququ bir sıra konstitusion hüquq və azadlıqlarla, o cümlədən əmək hüququ və dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ ilə bilavasitə bağlıdır və onların həyata keçirilməsi üçün mühüm şərt kimi çıxış edir. Konstitusiyanın 35-ci maddəsinə əsasən hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır. Konstitusiyanın 55-ci maddəsi vətəndaşlara dövlət orqanlarında qulluq etmək imkanı yaradır.

Bəzi fəaliyyət növləri ilə məşğul olmanın vacib şərtlərindən biri də şəxsin ali hüquq təhsilli olmasıdır. Məsələn, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunda, “Prokurorluq haqqında” Qanunda, “Notariat haqqında” Qanunda, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” Qanunda, eləcə də “Azərbaycan Respublikasının daxili işlər orqanlarında xidmət keçmə haqqında” Əsasnamədə göstərilən fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq üçün şəxsin ali hüquq təhsilli olması şərti müəyyən edilib.

Beləliklə, “Beynəlxalq hüquq” istiqaməti üzrə ali təhsil almış şəxslərin təhsilinin “ali hüquq təhsili” hesab edilməməsi, onların ixtisasları üzrə fəaliyyət növü və iş yeri seçmək hüququnun məhdudlaşdırılmasına və onların Konstitusiyanın 35 və 55-ci maddələrində təsbit olunmuş hüquqlardan istifadə etmək imkanın deklarativ xarakter daşımasına səbəb olur.

Göstərilənləri nəzərə alaraq, Konstitusiyanın 126-cı maddəsində, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 93-cü, “Prokurorluq haqqında” Qanunun 29-cu, “Notariat haqqında” Qanunun 3-cü, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” Qanunun 8-ci maddələrində, “Azərbaycan Respublikasının daxili işlər orqanlarında xidmət keçmə haqqında” Əsasnamənin 20-ci bəndində və digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş “ali hüquq təhsilli” müddəası “Hüquqşünaslıq” ixtisası ilə bərabər “Beynəlxalq hüquq” ixtisası üzrə ali təhsili də ehtiva edir.

Plenumun qərarı Konstitusiyanın 126-cı maddəsində, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 93-cü, “Prokurorluq haqqında” qanunun 29-cu, “Notariat haqqında” qanunun 3-cü, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” qanunun 8-ci maddələrində, “Azərbaycan Respublikasının daxili işlər orqanlarında xidmət keçmə haqqında” Əsasnamənin 20-ci bəndində və digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş “ali hüquq təhsilli” müddəası “Hüquqşünaslıq” ixtisası ilə bərabər “Beynəlxalq hüquq” ixtisası üzrə ali təhsili də ehtiva edir.