Maliyyə

Bu il ərzində Azərbaycanın makroiqtisadiyyatında, demək olar ki, misli görünməmiş proses baş verib və bu proses əksər analitiklərin və ekspertlərin diqqətindən yan keçib. Belə ki, 2015-ci ildə son illər ərzində ilk dəfə olaraq pul kütləsinin azalması qeydə alınıb. Bu azalma kiçik həcmli və ya müvəqqəti olmayıb, əksinə bu proses irimiqyaslı və davamlı xarakter alıb.

Mərkəzi Bankın açıqladığı statistikaya əsasən, 2015-ci ilin ilk yarım ili ərzində manatla pul kütləsinin (M2 aqreqatı) həcmi 37,4% (!) azalıb. Mütləq ifadəsində M2 aqreqatının həcmi iyulun 1-nə 10,9 mlrd. manat olub, halbuki ilin əvvəlində bu göstərici 17,4 mlrd. manata bərabər idi. Mərkəzi Bankın pul siyasəti üzrə hesabatında deyilir ki, 2015-ci ilin 6 ayında manatla pul kütləsinin dinamikası əsasən valyuta bazarında gedən proseslərin təsiri altında formalaşıb. Yəni, belə başa düşmək olar ki, müşahidə olunan azalma Mərkəzi Bankın manat pul kütləsini sterilizasiya əməliyyatları nəticəsində baş verib. Demək olar ki, başqa variant da yoxdur, çünki manat pul kütləsi yalnız belə yolla azala bilər. Həmin hesabatda həmçinin deyilir ki, manatla pul kütləsi əsasən nağd pul kütləsi hesabına azalıb. Statistika bunu təsdiqləyir, lakin eyni zamanda digər komponenti də diqqətdən yayındırmaq olmaz.

Belə ki, ümumi azalmanın mütləq ifadədə həcmi 6,582 mlrd. manata bərabər olduğu halda, bu azalmanın 3,778 mlrd. manatı nağd pulun (aqreqat M0) azalmasının payına, 0,839 mlrd. manatı manatla olan tələb edilənədək depozitlər, 1,965 mlrd. manatı isə manatla olan müddətli depozitlərin azalmasının payına düşüb. Beləliklə, 2015-ci ildə manatla olan depozitlərin həcmi 2,804 mlrd. manat və ya 39% azalıb. Bunun əvəzinə həmin müddət ərzində sərbəst dönərli valyutada olan depozitlərin həcmi 2 dəfəyə yaxın artıb - 4,1 mlrd. manatdan 8 mlrd. manatadək.

Bunun açıq və məlum səbəbi var. Xatırladaq ki, bu ilin fevralında Mərkəzi Bank tərəfindən manatın devalvasiyasını həyata keçirib və nəticədə əhali gələcəkdə də oxşar addımların atılmasından və ya bazar prosesləri nəticəsində manatın dəyərdən düşməsindən ehtiyatlanaraq manat əmanətlərini valyuta əmanətlərinə çevrilib. Bu məsələ aydındır, fevraldan indiyə kimi çoxlu sayda müzakirə olunub, mövzu bağlanıb.

Buna görə də ikinci məsələyə diqqət yetirək – pul kütləsinin azalması məsələsinə. İlk növbədə qeyd edək ki, bu azalma fevralda başlayıb. Və beləliklə, bunun da səbəbləri aydındır, lakin nəticələri müzakirə etməyə dəyər. Devalvasiyadan sonra valyuta bazarında yaranmış ajiotaj və əhali arasında yaranan psixoloji amillərin təsiri altında valyuta bazarında tələbat kəskin artıb. Belə olan halda Mərkəzi Bank manatın dəyərdən düşməməsi üçün külli miqdarda bazara valyuta buraxıb. Bu, statistika ilə də təsdiq olunur. Belə ki, yanvarın 31-nə Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatların həcmi 12,7 mlrd. dollara bərabər olub, lakin fevralın sonuna bu göstərici artıq 11 mlrd. dollara, martın sonuna 9,5 mlrd. dollara enib və bu tendensiya davam edir. Nəticədə avqustun sonuna valyuta ehtiyatları 7,3 mlrd. dollar təşkil edib ki, bu da təxminən 4 ilin minimumudur. Nəticədə valyuta müdaxiləsindən sonra Mərkəzi Bank manat kütləsini əldə edib və məqsədinə çatmaq üçün bu manat kütləsini dövriyyədən çıxarıb. Makroiqtisadi baxımından, makroiqtisadi qanunlara əsasən bu addımlar tam izah olunandır. Lakin nəticədə iqtisadiyyatda manat pul kütləsinin kəskin qıtlığı yaranıb ki, bu da iqtisadiyyatın inkişafı üçün əsas saxlayıcı amillərdən biridir.

Qeyd edək ki, 2013-2014-cü ildə, manat pul kütləsinin həcmi 16-17 mlrd. manat olanda, Mərkəzi Bank öz hesabatlarında və məruzələrində bildirirdi ki, makroiqtisadi modellərə əsasən həmin həcm iqtisadiyyatın inkişafı üçün və makroiqtisadi tarazlığı üçün kifayət olan həcmdir. Məntiqlə Mərkəzi Bank indi (artıq bir neçə ay əvvəl) etiraf etməli idi ki, hazırkı həcm iqtisadi inkişafı üçün kifayət qədər deyil. Lakin aydındır ki, AMB tərəfindən belə şərhlər səsləndirilmir, pul kütləsi qıtlığı məsələsindən yan keçilir. Qeyd edək ki, manat pul kütləsinin həcmi 17 mlrd. manat olan zaman da bu həcmin iqtisadi inkişafı üçün kifayət olması barədə Mərkəzi Bankın bəyanatlar şübhə altında idi. Belə ki, vəziyyəti tam qiymətləndirmək üçün iqtisadiyyatın monetləşmə əmsalına diqqət yetirmək lazımdır. Pul kütləsinin hətta maksimal həddə olduğu halda Azərbaycanda iqtisadiyyatın monetləşmə əmsalı manat pul kütləsi üzrə (M2 aqreqatı) ən yaxşı vaxtda 26%, geniş pul kütləsi üzrə (M3 aqreqatı – xarici valyuta kütləsini nəzərə alınmaqla) 31% təşkil edib. Qeyd edək ki, həmin əmsal pul kütləsini illik ÜDM-ə bölməklə hesablanır. Bəzi metodologiyalarda əmsal olaraq yalnız milli valyutada olan pul kütləsi nəzərdə tutulur, digər metodologiyalarda isə xarici valyuta da nəzərə alınır. Lakin hətta ən yüksək göstəricini götürsək belə, bu əmsal inkişaf olan ölkələrlə müqayisədə dəfələrlə aşağıdır. Məsələn, Avrozonada və bəzi iri inkişafda olan ölkələrdə monetləşmə səviyyəsi 100%, Böyük Britaniyada 150%, ABŞ və Yaponiyada 200%-dən artıqdır.

Ona diqqət yetirmək lazımdır ki, universal olan bu əmsal iqtisadiyyatın miqyasından, hətta inkişaf səviyyəsindən asılı deyil. Əksinə makroiqtisadi qanunlarına əsasən, inkişafda olan ölkələrdə iqtisadiyyatın pulla təmin olunması daha yüksək olmalıdır, çünki əks halda dinamik inkişaf qeydi-mümkün olur. Belə olan halda, yəni monetləşmə səviyyəsi yüksək olanda ölkədə maliyyə və borcalma resursları ucuz olur ki, bu da iqtisadiyyatın inkişafı üçün əsas amillərdən biridir. Beləliklə, biz digər vacib bir məsələyə çatmışıq.

Daha dəqiq – ölkədə borcalmanın həddindən artıq baha olmasına. Söhbət ilk növbədə bank kreditlərindən gedir. Mərkəzi Bankın statistikasına əsasən, hüquqi şəxslərə kreditlər orta hesabla 9-10 faizlə verilir, fiziki şəxslərə verilən kreditlərin dərəcəsi 18-22% təşkil edir. Bu statistikanı şübhə altına qoymaq elə də çətin deyil, istənilən banka müraciət etməklə real faiz dərəcələri barədə məlumat almaq olar və bu faizlər daha yüksəkdir. Ən yüksək faizlər istehlak kreditləşməsi üzrədir, halbuki bu tip kreditləşmə iqtisadiyyat üçün çox vacibdir, çünki bu, tələbatın maliyyələşməsidir. Belə vəziyyət Azərbaycanda həmişə müşahidə olunurdu, lakin indi, manat pul kütləsinin azalması halda daha kəskin xarakter alıb. Əgər ölkədə pul kütləsinin qıtlığı yaranırsa, pulun borcalma qiyməti, yəni maliyyə faiz dərəcələri yüksək olacaq. Bu, iqtisadi qanundur. Və aydındır ki, yaxın vaxtda Mərkəzi Bank manat pul kütləsinin axıdılmasını etməyəcək, çünki ölkədə qeyri-müəyyən valyuta şəraiti hələ də qalır.

Bütün bunlar digər problemi də daha kəskinləşdirir. Söhbət ölkədə pul dövriyyəsində nağd pulların rolunu azaltması və paralel olaraq nağdsız hesablaşmaların artırılmasından gedir. Bu məsələ Mərkəzi Bank üçün həmişə aktual olub və AMB tərəfidnə bir sıra addımlar atılıb. Lakin istənilən nəticəyə çatmaq hələ də çətindir. Hazırda, nağd manatların geniş mənada manat pul kütləsində (M2 aqreqatı) xüsusi çəkisi 60%-ə yaxındır, lakin vəziyyəti daha obyektiv qiymətləndirmək üçün M1 aqreqatında xüsusi çəkisinə diqqət yetirmək lazımdır. M1 aqreqatı M2 aqreqatından manatla müddətli depozitləri çıxılmaqla alınır, yəni M1 pul kütləsi dövriyyədə daimi olan pullardır. Beləliklə, nağd manatların M1 aqreqatında xüsusi çəkisi 80%-ə yaxındır. Hər halda aydındır ki, belə olanda bank sistemində yüksək faiz dərəcələrinin olması qaçılmazdır. Və əgər əvvəllər, yəni devalvasiya şəraiti olmadıqda, Mərkəzi Bank çıxış yolu kimi pul kütləsinin artırılmasının qəti əleyhinə idisə, indi daha kəskin əleyhinə olacaq. Ümumilikdə, Mərkəzi Bankın indiki əsas vəzifəsini monetar və valyuta siyasətinin balanslaşdırılması kimi qiymətləndirmək olar. Valyuta sabitliyi şəraitində bunu etmək müəyyən dərəcədə asan idi, indi ənənəvi alətlər işləməyəcək. Bir tərəfdən valyuta bazarına təzyiqi azaltmaq, digər tərəfdən isə mümkün qədər tez manat pul kütləsinin həcmini əvvəlki səviyyəyə çatdırmaq məsələləri aktualdır. Aydındır ki, bunlar tam əks istiqamətli proseslərdir.

Bir daha vurğulamaq yerinə düşərdi ki, hazırda monetləşmə səviyyəsi cəmi 19% təşkil edir ki, bu da ölkədə mal-pul mübadiləsinin normal fəaliyyəti üçün dünya praktikasında qəbul olunan minimal göstəricidən belə 2 dəfə azdır. Eyni zamanda ölkədə investisiya fəaliyyətini təmin etməsi üçün monetləşmə səviyyəsi ən azı 80% olmalıdır. Əks halda iqtisadiyyatın diversifikasiyası qeyri-mümkündür, əksinə bu halda bir istiqamətli iqtisadiyyatın bütün çatışmazlıqları üzə çıxacaq. Nə qədər melodramatik səslənsə də, Mərkəzi Bank hazırda ciddi bir dilemma qarşısındadır: ya devalvasiyanın nəticələri ilə mübarizəni davam etdirmək və pul kütləsinin azaldılmasının bütün mənfi makroiqtisadi nəticələrini “əldə etmək”, ya da nə qədər gec deyil, risk edib pul kütləsini tədricən artırmaq və ötən 4-5 ayın makroiqtisadiyyata mənfi təsiri tez bir zamanda “bağlamaq”.

Vahab Rzayev / APA Analitik Mərkəzi