Ədəbiyyat

APA “Heydər Əliyev İli” çərçivəsində ictimai xadim, polis polkovniki Həmid Cəfərovla müsahibəni təqdim edir.

Həmid Cəfərov. Bu ad bəlkə kimlərəsə heç nə demir. Lakin Hüseyn Cavidin həyatı ilə tanış olan çox adam üçün bu ad doğmadır. Çünki uzaq 1980-ci illərdə Heydər Əliyevin tapşırığı ilə Hüseyn Cavidin məzarının Rusiyanın İrkutsk vilayətində tapılıb Vətəninə gətirilməsinə məhz o başçılıq etmişdi.

Həmid Cəfərovun o zaman şəxsi təşəbbüsü və cəfakeşliyi olmasaydı, bəlkə də Cavidin məzarının tapılıb gətirilməsi ilə bağlı üçüncü cəhd də elə “istək” olaraq qalacaqdı. Və böyük Cavidə doğma torpaqda uyumaq heç zaman nəsib olmayacaqdı.

Yaxşısı budur, hər şeyi yenidən onun öz dilindən eşidək....

Bu məqsədlə də yolumuzu Bakının ətraf qəsəbələrindən birinə salmışıq. Hazırda təqaüddə olan Həmid Cəfərovun evinə gedirik.

Bir neçə saatlıq da olsa, 85 yaşlı ictimai xadimi bütün günü bir yerdə keçirdiyi zəngin xatirələrindən ayıracağıq. Ya da onun xatirələr ümmanına qərq olacağıq...

Həmid müəllim bizi qapıda qarşılayır, dərhal da öz iş otağına dəvət edir.

– Mənim fəhlə elmi mərkəzimə xoş gəlmisiniz (gülür). Keçin.

Balaca bir otaqdır. Masa və divarboyu rəflər düzülüb. Səliqəlidir.

– Bura bu gün səhər yığışdırılıb. Ayrı vaxt kağız-kuğuzla, sənədlə dolu olur. İş görürəm.

– Nə iş görürsünüz?

– Qırx ildir gördüyüm işləri arxivləşdirirəm. Çünki o vaxt ümummilli lider Heydər Əliyev Hüseyn Cavidin nəşinin gətirilməsi ilə bağlı elə bir tarixi məsələnin həllini mənə tapşırmışdı ki, mən o işlərə laqeyd yanaşa bilməzdim. Ona görə də bu məsələ 40 ildir mən tərəfdən unudulmur. Əlimdən gəldiyi qədər onları sənədləşdirib saxlamağa çalışıram.

– Həmid müəllim, o zaman elə nəzərdə tutduğumuz kimi həmin hadisəyə fokuslanaq. İlk növbədə deyə bilərsinizmi, Hüseyn Cavidin nəşinin Azərbaycana gətirilməsi ideyası necə yarandı?

– Hər şeydən əvvəl onu deyim ki, 1981-ci ildə Heydər Əliyevin göstərişi ilə Hüseyn Cavidin 100 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı qərar qəbul olundu.

– Məncə qərarda nəşin gətirilməsi olmayıb, düzdür?

– Bəli, qərarda nəşin gətirilməsi yox idi. Çünki o zaman repressiya qurbanları ilə bağlı məsələlər qaldırılanda istər Azərbaycanda, istərsə də keçmiş SSRİ-də o qədər xoşa gəlməyən, o qədər bir-birindən çirkin məsələlər ortaya çıxırdı ki...

– Yəni repressiya qurbanları bəraət alsalar da, onlara qarşı soyuq münasibət davam edirdi?

– Bəli. Birincisi ona görə ki, Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin, Əhməd Cavadın, Salman Mümtazın, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin üzünə duran adamların çoxunun özləri də, övladları da sağ idi. Onlar bu məsələlərin gerçəkləməsini istəmirdilər və SSRİ məkanında da rəhbərlərin dəyişməsi elə ab-hava yaratmışdı ki, bu məsələyə ciddi yanaşan yox idi.

– Siz dediyiniz məsələlərə baxmayaraq, mənim bildiyim qədər, iki dəfə Hüseyn Cavidin nəşinin gətirilməsi ilə bağlı məsələ qaldırılmışdı.

– Hələ 60-cı illərdə professor Abbas Zamanovla Teatr Cəmiyyətinin direktoru Mustafa Mərdanov məsələ qaldırır ki, gedək Cavidin nəşini tapıb gətirək. Çünki o zaman Maqadanda sürgündən qayıdıb gələnlər Cavid haqqında müxtəlif ümidverici fikirlər səsləndirirdilər. Lakin o vaxtları həm rəhbərlikdə, həm də ictimaiyyət arasında Abbas Zamanovla Mustafa Mərdanovun xahişinə ciddi yanaşan olmadı.

Azərbaycanda repressiya qurbanlarına ciddi diqqət, ehtiram göstərilməsi Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi olandan sonra başlayır. Mikayıl Müşfiqin, Əhməd Cavadın, Salman Mümtazın və bir çoxlarının adları artıq əbədiləşdirilmişdi, amma Hüseyn Cavidlə bağlı heç nə yox idi. Buna görə də 1981-ci ildə Hüseyn Cavidin yüz illiyinin keçirilməsi ilə bağlı qərar veriləndə tələb qoyuldu ki, Bakıda və Naxçıvanda onun ev-muzeyi açılsın, Naxçıvanda adına poeziya teatrı yaradılsın, heykəli ucaldılsın, bir də əsərləri səhnəyə qoyulsun.

Siz soruşursunuz ki, bütün günü bu otaqda nə edirəm? Mən indi sizə göstərəcəyəm. Mən Hüseyn Cavidin nəşinin gətirilməsi ilə bağlı bütün sənədlərin, fotoların surətlərini özümdə arxivləşdirib saxlamışam. Onların hamısını xronologiya üzrə sizə göstərəcəyəm.

Yerindən durub kiçik mizə yaxınlaşır və onun üzərinə qoyulmuş A4 formatında albomları götürür. Bu iri kağızlara müxtəlif aktların, ərizələrin, qərarların surətləri, fotolar yapışdırılıb, üzərlərinə təyinatına uyğun olaraq yazılar həkk edilib. Həmid müəllim söhbət boyu tez-tez bu albomlara istinad edir, lazımı sənədləri, fotoları göstərir.

– Bu albomları özünüz düzəltmisiniz?

– Bəli. İctimai xadim kimi mənimlə məktəblərdə, müxtəlif müəssisələrdə görüş keçiriləndə bunları özümlə aparıb nümayiş etdirirəm. Bax bu, Heydər Əliyevin Hüseyn Cavidin 100 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı imzaladığı qərardır (göstərir).

Mən o zaman Azərbaycan Kommunist Partiyasının Naxçıvan Muxtar Respublikasının vilayət partiya komitəsinin ideoloji məsələlər üzrə katibi işləyirdim. Biz təbii ki, qərarın icrası ilə bağlı fəaliyyətə başladıq, Naxçıvanda xeyli işlər gördük. Həsən Həsənov Mərkəzi Komitənin katibi kimi bu işlərlə şəxsən maraqlanırdı. Çünki o, Hüseyn Cavidin 100 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı yaradılmış komissiyanın Azərbaycanda, mənsə Naxçıvanda sədri idim. O da öz növbəsində görülən işlər barədə mütəmadi olaraq Heydər Əliyevi məlumatlandırırdı.

– Səhv eləmirəmsə, 1982-ci ildə Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Naxçıvanda iclas keçirilir, Hüseyn Cavidin nəşinin gətirilməsi ilə bağlı məsələ qaldırılır.

– Yox. O söhbəti düz demirlər. 1982-ci ilin mart ayında Moskvada SSRİ Partiya Komitəsi ideoloji katiblərinin bir aylıq müşavirəsi keçirildi. O müşavirəyə Azərbaycandan Həsən Həsənovla mən də dəvət olunmuşduq. Orada Maqadandan, İrkutskdan da katiblər iştirak edirdilər. Həmin vaxt Həsən Həsənovdan xahiş elədim ki, məni Maqadan və İrkutskun katibləri ilə tanış eləsin, onlarla Hüseyn Cavid barəsində danışaq, görək Maqadanda harda olub. O zaman bizə artıq məlum idi ki, Hüseyn Cavid 1937-ci ildə həbs edilib, 2 il Bakıda qalıb, 1939-cu ildə NKVD-nin üçlüyü ona 8 il iş kəsib və o, Maqadana sürgün edilib. Cavid 2 il Maqadanda bütün əzab-əziyyətlərə dözəndən sonra, ayaqlarını şaxta aparır, ürəyi zəifləyir, gözləri tutulur. Onu guya müalicə eləmək üçün İrkutsk vilayətinin Tarşet rayonunun Şevçenko kəndindəki Əlillər evinə gətirirlər. Üç ay orada qalandan sonra 5 dekabrda dünyasını dəyişir, 7 dekabrda isə dəfn edilir.

– Moskvada Maqadanın vilayət rəhbəri ilə görüşə qədər ölüm tarixini və digər təfərrüatları dəqiq bilirdiniz?

– Yox. Çünki Caviddən sonuncu məktubu 1941-ci ildə qızı Turan Cavid alıb. Orda yazılıb ki, mən köhnə evimdəyəm, narahat olmayın. Bu məktubu 1941-ci ilin may ayında yazıb göndərəndən sonra Cavidin halı pisləşir, onu Şevçenko kəndinə gətirirlər. Yəni bizim bildiyimiz bura qədər idi. Mən Maqadanın katibi ilə tanış olandan sonra onunla necə lazımdır dostlaşdım. O dedi ki, mənim adıma məktub yaz, Hüseyn Cavidlə bağlı bizdə nə sənəd varsa, sənə yollayım. Mən Naxçıvana qayıdandan sonra məktub yazdım, o da söz verdiyi kimi, lazımi sənədləri yolladı. Bu da onun mənə göndərdiyi bir sənədin sürəti (göstərir). Burda mənim sizə Cavidin son illəri ilə bağlı dediklərimin hamısı yazılıb.

– Deyəsən bu sənəddə o da qeyd edilib ki (sənəddən oxuyuram), əlimizdə onunla bağlı heç bir əşya, əlyazma, material qalmayıb.

– Bəli, elə idi, biz İrkutska gedəndən sonra da Hüseyn Cavidlə bağlı heç bir əşya, material, sənəd, əlyazma tapmadıq. Bu məktub əsasdır (göstərir). Bu məktubdan sonra 1 113 nömrəli məhbus Hüseyn Rəsizadənin 13 133 nömrəli şəxsi işini tələb elədim, onu da mənə yolladılar (şəxsi işin surətini göstərir). Burda həbs tarixi, əl izləri, hamısı göstərilib. Şəxsi işdə də yazıldığı kimi, Cavidin həbsindən iki il keçəndən sonra heç nə sübut olunmur, üçlüyün qərarı ilə sürgünə göndərilir. Rusca yazılıb, görürsünüz: Hüseyn Cavid anti-sovet gizli təşkilatında iştirak elədiyi üçün sürgünə göndərilir. Aşağıda isə Hüseyn Cavid “qərarla tanış oldum” qeydi ilə imza çəkir. Yazmır ki razıyam, “qərarla tanış oldum” yazır. Şəxsi işin əsli hazırda Hüseyn Cavidin ev-muzeyindədir.

– 13 133 nömrəli şəxsi işi də Maqadandan sizə göndərmişdilər?

– Bəli.

– (Növbəti sənədi göstərirəm) Bəs bu sənəd nədir?

– Bu, 5 nəfərin imzası ilə təsdiq olunmuş 59 nömrəli aktın surətidir. Yazılıb ki, Hüseyn Cavid ayaqlarını şaxta vurması, ürəyinin zəifləməsi nəticəsində 5 dekabr 1941-ci ildə vəfat edib. Burada həmçinin, onun boyu, başının ölçüsü, gözünün rəngi göstərilib və imzalanıb. Bu biri sənəd isə iki gün sonra 59 nömrəli məzarda, iki metr dərinlikdə, taxta tabutda, üzü Şərqə basdırılması haqqında aktdır.

– Söhbətimizin gedişatını qabaqlamaq kimi çıxmasın, yadımdaykən soruşum: Siz İrkutska gedəndə şahidlərdən, burada imzası olanlardan sağ qalan kimlərisə tapa bildiniz?

– Bu adamların çoxu 40-cı illərdə Şevçenko kəndindəki Əlillər evində işləyib. Biz də Hüseyn Cavidin ölümündən 41 il sonra getmişik, şahidlərin çoxu ölmüş, ya da köçüb getmişdi. Bircə o vaxt Əlillər evində qarovulçuluq etmiş Vasili Tradaykenonu tapa bildik, o adam da qəbrin axtarılmasında bizə kömək elədi.

– Qayıdaq söhbətimizə, sənədləri toplayandan sonra nə etdiniz?

– Onları vilayət partiya komitəsinin birinci katibi Kamran Rəhimovla Heydər Əliyevə göndərdim. Təxminən sentyabrın sonunda o, Bakıya gələndə Heydər Əliyevin qəbuluna düşür və topladığım sənədləri təqdim edir. Kamran müəllim mənə danışırdı ki, Heydər Əliyev düz bir saat 13 133 nömrəli şəxsi işi oxuyandan sonra məyus olub ki, sən bu dahinin taleyinə bax, gör nələr gəlib başına! Bundan sonra deyib ki, mütləq Hüseyn Cavidin nəşini tapıb gətirmək lazımdır.

– Belə başa düşdüm Heydər Əliyev topladığınız sənədləri görəndən sonra Cavidin məzarının tapılacağı ilə bağlı ümidləri yəqinləşir.

– Darıxma, deyəcəyəm. Allah elə gətirdi ki, oktyabrın 1-i Heydər Əliyev Naxçıvana gəldi, bir sıra müəssisələrin açılışında iştirak elədi. İlham Əliyev də onunla birlikdə gəlmişdi. (Şəkil göstərir) Burda görürsünüz, arxada dayanıb.

Həmən bu şəkil bilirsiniz nəyi əks etdirir? (Növbəti şəkli göstərir) Burada Heydər Əliyevə Naxçıvan ictimaiyyəti adından müraciət edirik ki, Hüseyn Cavidin nəşinin Vətənə gətirilməsini istəyirik. Bax, bu hadisə 2 oktyabr 1982-ci ildə ziyalılarla görüşdə olub. Bundan sonra Heydər Əliyev bizim təklifimizi razılıqla qarşıladı və tapşırıq verdi ki, öz tərəfindən nə lazımdırsa edəcək, gedək Hüseyn Cavidin nəşini gətirək.

– Bu gizli tapşırıq idi, yoxsa açıq şəkildə deyilmişdi?

– Yox, açıq idi. Ziyalılarla görüşdə dedi.

– Deyirəm, bəlkə, maneçilik törədilməmək üçün...

– Maneçilik nəşi Bakıya gətiriləndən sonra oldu, darıxma, deyəcəyəm. Deməli, Heydər Əliyev Bakıya qayıdandan sonra Brejnev və Andropovla danışır, onların razılığını alır. Məhz bundan sonra oktyabrın 12-də Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi qərar qəbul elədi, qərara əsasən, Hüseyn Cavidin nəşinin gətirilməsi məhz mənə tapşırıldı.

– Niyə məhz sizə tapşırıldı?

– Çünki mən Hüseyn Cavidin 100 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı komissiyanın sədri idim. Ən əsası da Maqadan və İrkutskun katibləri ilə yazışmam və bunun əsasında 13 133 nömrəli məhkum işinin Azərbaycana gətirilməsi, həm Heydər Əliyevdə inam yaratdı, həm də müəyyən mənada mənim də bu işə rəhbərlik etməyə haqqım çatırdı.

– Qərara əsasən, sizinlə kimlər gedəsi oldu?

– Mənimlə İrkutska başqaları getməli idi. Rəhmətə gediblər deyə adlarını çəkmirəm. Onlar müəyyən bəhanə ilə imtina edəndən sonra qərar verildi ki, Cavidin nəşinin dalıyca üçümüz gedək: mən, o zaman Naxçıvan daxili işlər nazirinin müavini olan Telman Əliyev və qabaqcıl fəhlə kimi SSRİ-nin ən cavan deputatı Zakir Nəsirov.

– Hüseyn Cavidi Sibirə yola salan da üçlük idi, gətirməyə gedən də.

– Bəli, doğru buyurursunuz.

– Nə əcəb Cavidin nəşini gətirən qrupa qızı Turan Cavid salınmadı?

– Birincisi, bu məsələ Heydər Əliyevin tapşırığı olduğu üçün bir qədər məxfi saxlanılırdı. Bundan başqa, səfərdə bizi hansı çətinliklərin gözlədiyi aydın idi. Ona görə də Turan xanıma əziyyət verməmək üçün ona heç nə demədik. Bir də ki, Sibirin o şaxtalı meşələrinə Turan xanımı aparmaq nə dərəcədə doğru olardı?

– Hər halda qızı kimi gedib atasının dəfn edildiyi yeri görmək, qalıqlarının çıxarılmasında iştirak etmək haqqı idi.

– Bunu indi sən bu cür düşünürsən.

– Bəlkə o vaxtı Turan xanıma demək ağlınıza gəlməyib?

– Yox, ağlımıza gəlirdi. Sadəcə biz onda qərara almışdıq ki, Cavidi Naxçıvana gətirəndən sonra Turan xanımı da, alimləri də dəvət edəcəyik: “Gəlin, Cavid doğma torpağındadır”.

– Hər halda gedib atasını son mənzilini İrkutskda görə bilərdi.

– Gəlib Naxçıvanda görəcəkdi. İndi sən bunu belə deyirsən, amma o zamankı vəziyyət də elə idi ki, demək olmazdı.

– Aydındı. Ayın neçəsi yola düşdünüz?

– Oktyabrın 14-ü İrəvandan Moskvaya uçduq. Həmin vaxt Moskvada Nizaminin yubileyi ilə bağlı dekada keçirilirdi, Həsən Həsənov da orada idi. Biz də dekadada iştirak elədik, oktyabrın 17-si İrkutska uçanda Həsən müəllim planımızı soruşdu. Ona dedim ki, Hüseyn Cavidin nəşini tapandan sonra qədim torpağımız İrəvana qayıdacağıq.

– Üzr istəyirəm, o dövrdə, SSRİ vaxtı, ikiniz də vəzifəli şəxs, beləcə də dediniz, “qədim torpağımız İrəvan”?

– İnanın, o cür də demişəm. Həsən müəllimə məruzə elədim ki, qədim İrəvanımıza qayıdacağıq, əvvəlcədən razılaşdırdığımız kimi, İrəvan aeroportunda bizi ziyalı, fəhlə, zəhmətkeşlərdən ibarət 500 nəfərlik heyət qarşılayacaq, böyük mitinq keçirəcəyik və oradan Naxçıvana gedəcəyik.

– Bu planı Moskvaya getməmişdən qabaq Naxçıvanda hazırlamışdınız?

– Bəli. Naxçıvanın rəhbərliyi ilə birlikdə hazırlamışdıq. Həsən müəllim planı bəyənsə də, Heydər Əliyevlə məsləhətləşəcəyini vurğuladı. Bu söhbətdən sonra biz İrkutska uçduq. Oktyabrın 18-si İrkutsk Vilayət Partiya Komitəsinin katibi bizi qarşıladı.

– Necə qarşıladı?

– İrkutsk Vilayət Partiya Komitəsinə gəldik, qərarı katibə göstərib Tayşet şəhərinə getməli olduğumuzu deyəndə o etiraz elədi. Mən indi burda dilə gətirmirəm, amma o bizi rusca çox pis söyüb dedi: “Nədir, siz xalq düşməninin dalıyca niyə gəlmisiniz? Bizim İvan İvanoviç ölür, 3 gün sonra gedib onun məzarını tapa bilmirik, sizsə 41 ildən sonra gəlmisiniz”. O zaman mən ona cavab verdim: “Bir halda ki, siz belə danışırsınız, icazə verin, mən bu dəqiqə Heydər Əliyevə zəng edim”.

Ayağa durub onun stulunun yanındakı hökumət telefonuna yaxınlaşmaq istəyəndə qolumdan tutub saxladı: “Dayan, sən nə edirsən, bağışla. Nə lazımdırsa, mən edəcəyəm”.

Xülasə, onun tapşırığı ilə bizə polkovnik rütbəli üç ekspert verildi və biz xüsusi vaqonla sutka yarıma Tayşet şəhərinə gedib çıxdıq. Tayşetdə şəhər partiya komitəsinin və icra hakimiyyətinin rəhbərləri ilə geniş görüş keçirildi, 21 oktyabrda icra hakimiyyətinin sərəncamı qəbul olundu ki, Şevçenko kəndində, 59 nömrəli məzardan dahi Azərbaycan şair-dramaturqu Hüseyn Cavidin nəşi çıxarılıb Azərbaycana aparılsın.

Bu sərəncamı götürəndən sonra bizə bir ədəd vezdexod, nəqliyyat vasitələri, əlavə heyət, əsgərlər verildi. Tayşet rayonunun prokuroru Yelena Xaritonova da heyətin tərkibinə qatıldı. Tayşetdə yaşayan azərbaycanlılardan da bizə qoşulan oldu. Beləcə 50 nəfərdən çox heyətlə Şevçenko kəndinə gəldik.

– Oradan da Əlillər evinə gəlib axtarışlara başladınız.

– Əlillər evi 1956-cı ildə sürgün olunanlar bəraət alandan sonra dağıdılmışdı, amma yeri-yurdu qalırdı. Şevçenkodan sürgün olunanların dəfn olunduğu qəbiristanlığa getdik. İlahi, meşənin içində, qarların altında nə boyda qəbiristanlıq idi, ucu-bucağı görünmürdü!

– Deyilənə görə, 40 min nəfərin dəfn olunduğu qəbiristanlıq imiş?

– Bəli. Meşənin içində iki-iki, üç-üç Hüseyn Cavidin məzarını axtarmağa başladıq. İki saat axtarandan sonra Tayşet rayonunun prokuroru qışqırdı ki, 59 nömrəli qəbri tapmışam. Getdik gördük ki, qəbrin üstünə basdırılmış taxtaya 59 rəqəmi qazılıb. Bax, budur (şəkli göstərir) qəbrin ətrafında dayanmışıq.

Mən qəbrin qarşısında diz çöküb qürurla dedim ki, Heydər Əliyevin tapşırığı yerinə yetirildi, nəhayət Cavid Vətənə qayıdacaq. Elə oradaca 59 nömrəli qəbrin tapılması ilə bağlı sənəd hazırladıq, heyətdəki şəxslər də imzaladılar. O sənədin də bir nüsxəsi məndədir. Sonra prokuror Xaritonova məzarın açılması barədə sanksiya verdi. Biz üçümüz mən, Telman və Zakir bellə məzarı qazmağa başladıq.

Sonralar Xəlil Rza bizim haqqımızda belə yazmışdı:

Sibirdə 41 il yatan Cavidim,

Qalx, oyan, gələnlər üç mərd oğlundu,

Cəfərli Həmid bəy, Zakir və Telman...

Sənin öz övladın Ərtoğrulundu.

– Həmid müəllim, qəbir iki metr dərinlikdə idi, eləmi?

– Bəli. Biz iki metr qazandan sonra taxta tabuta rast gəldik. Zakir aşağı enib tabutun qapağını qaldıranda qəbirdən nur saçıldı. Mənə elə gəldi ki, bu Cavidin sevinən ruhudur. Sonra Zakir tabutdakı hissələri mənə uzatdı. Mən birinci qafa tasını götürüb təmizlədim, alnından öpdüm. Sonra qalan hissləri də alıb qarın üstünə düzdüm.

– Qəbirdə paltar, yaxud nəsə baş bir şey vardı?

– Yox, heç nə yox idi. Sadəcə cəsəd qara adyala bükülmüşdü. Adyal da çürüdüyündən rəngi sümüklərə keçmişdi. Biz ekspertlərin sözü ilə onları qarın üstünə sərdik ki, adyalın tozu, rəngi çıxsın, sonra özümlə apardığım ipək mələfəyə yığdım.

– Adyalı da götürdünüz?

– Adyal təmiz çürümüşdü.

– Məzardan başqa bir şey tapılmadı?

– Sümüklərdən başqa heç nə tapılmadı.

– Qələm, eynək, kağız...

– Yox, yox, heç nə. Aktda da yazılıb ki, məzarda heç nə tapılmayıb.

– Əynində paltar da olmayıb?

– Onu soyundurub adyala büküb basdırıblar.

– Eşitdiyimə görə, onu o vaxt azərbaycanlılar dəfn edib.

– Bayaq aktı sizə göstərdim axı, orada yazılıb ki, başı Şərqə dəfn edilib. Mən sümükləri sonra özümlə apardığım tabuta qoydum. Sonra biz tabutun önündə çıxış elədik. Telmanın tapşırığı ilə orada bizi müşayiət edən əsgərlər 100 yaylım atəşi açdılar.

– Qəbir açılandan sonra ekspertlər nəşi müayinə edib, onun Hüseyn Cavidə məxsus olmasını müəyyənləşdirmədilər?

– Ekspertlər müəyyənləşdirdilər, niyə müəyyənləşdirmədilər? Arxivdə olan sənədlər əsasında qəbrin 59 nömrəli olduğunu təsdiq etdilər.

– Yəqin məzarlar da cərgə ilə basdırılıbmış: 57, 58, 59, 60... Yəni deməyim odur ki, eyni nömrəli qəbirdən bir neçə dənə olması ehtimalı yox idi?

– Dediyim kimi hamısı qayda ilə basdırılmışdı, heç bir qarışıqlıq yox idi. İkinci, məzarı rayon prokuroru özü tapmışdı. Orada minlərlə qəbir var idi: 1-dən 100-ə, 101-dən 200-ə... 40 min qəbir... Cərgə ilə düzülmüşdü.

– Yəni siz necə əmin oldunuz ki, sümüklər Cavidə məxsusdur? Bəlkə qəbrə başqasını qoyublar?

– Bizimlə təcrübəli ekspertlər getmişdilər. Əlimdə Cavidin xəstəliyi və ölümü ilə bağlı aktlar var idi. Üçüncüsü, qəbir hüquq-mühafizə orqanlarının iştirakı ilə açılmışdı. Bəziləri deyir ki, 59 yaşında idi, 59 nömrəli qəbirdə dəfn olunmuşdu. Belə fakt olar? Orada bir, iki saylı qəbirlər də vardı, o deməkdir ki, bir yaşında adam dəfn edilib? Xeyr. Hər şey sənədlər əsasında tutuşdurularaq həyata keçirilib.

– Tapılan qalıqlar müayinə edildimi?

– Əlbəttə. Bəs ekspertlər nədən ötrü idi?

– Elə oradaca?

– Oradaca. Birincisi 59 nömrəli qəbir hüquqi sübutdur ki, Hüseyn Cavid orada dəfn edilib. Baxın (sənədi göstərir), bu sənəddə də qəbirdəki şəxsin Hüseyn Cavid olması təsdiqlənir. Birincisi Xaritonovanın imzasıdır, ikincisi mənim, üçüncü Telmanın, dördüncü Zakirin və sair.

– (Aktı astadan oxuyuram) Sümüklər bütöv haldadır, ayaq sümüyünün pəncə hissəsində toxunma coraba oxşayan parçanın qalıqları müşahidə edilir. (Sonra ucadan davam edirəm) Deməli, dəfn edilərkən ayağında toxunma corab olub.

– Hə, Mişkinaz xanım ona həmişə corab göndərirmiş.

– Bəli, burada yazılıb, boz rəngli corab olub, (sonra ardını oxuyuram) sümüklərdə sınıq olmayıb.

– Yox, olmayıb.

– O vaxtı yəqin ki, DNT analizi də yox idi?

– Yox idi. Amma bilavasitə ekspertlər öz metodları ilə onun kimliyini müəyyənləşdirdilər. Ekspertlər elə oradaca bu analizi apardılar. Onlar da müvafiq rəy verəndən sonra biz əmin olduq ki, qalıqlar Hüseyn Cavidə məxsusdur. Yadınızda saxlayın, sizə ekspertiza ilə bağlı başqa bir məqamı da deyəcəyəm.

– Yaxşı. Maraqlıdır ki, məzarı 10 günə tapmısınız; oktyabrın 12-də Cavidin nəşinin gətirilməsi ilə bağlı qərar verilib, 22-də artıq məzarı tapmısınız, belə deyək, hər şey ildırım sürətilə baş verib.

– Bəli, hər şey çox qısa zamanda baş verdi... Ekspertiza bitəndən sonra biz sümükləri mənim özümlə apardığım taxta tabuta qoyub Şevçenko kəndinə, oradan da Tayşetə qayıtdıq. Axşam Tayşetdə Bərdədən olan Qəhrəman adlı bir nəfərin evində ehsan verdik. Sonra Hüseyn Cavidin nəşinin heç bir infeksion xəstəliyə tutulmadığı qeyd olunan, tabutun sinklənərək təyyarə, gəmi və avtomobillə aparılmasına icazə verən qərar çıxarıldı. Biz də həmin qərar əsasında oktyabrın 24-ü Tayşetdən İrkutska gəldik.

– Nəşin tapılması barədə Bakıya məruzə eləmədiniz?

– Mən oktyabrın 24-ü Həsən Həsənova zəng edərək bildirdim ki, Moskvaya, oradan da İrəvana uçacağıq. Naxçıvana da zəng edib tapşırmışdım, hər şey hazır idi. İrkutskla da Moskva arasında bilirsiniz, 6 saat fərq var. 25-i havada olduğumuz vaxt stüardessa salona girib dedi ki, yoldaş Əliyevdən şifroqram almışıq, siz yüklə birlikdə İrəvana yox, Bakıya uçursunuz. Aydındır? Sizi qarşılayacaqlar. İnanırsınız, məni ildırım vurdu.

– Həmid müəllim, o an nə düşündünüz? Yəqin qorxmusunuz.

– Düzü ağlıma min cür fikir gəldi. Düşündüm ki, görəsən Moskva fikrini dəyişib? Kim nə deyib ki, Heydər Əliyev belə tapşırıq verib?

– Sonra məlum oldu ki, qərar niyə dəyişib?

– Mən də sonradan öyrəndim. Deməli, Abbas Zamanov, Qulam Məmmədli, Turan Cavid, Əkbər Ağayev və başqaları Mərkəzi Komitəyə gedib deyiblər ki, Cavidi Bakıda dəfn edək. Biz istəmirik, onu Naxçıvana aparmayın.

– Mən düşünürdüm Turan xanım atasının Naxçıvanda dəfn edilməyini istəyərdi.

– Əksinə.

– Bəlkə Cavid əfəndinin nəşinin gətirilməsini ondan xəbərsiz etmisiniz deyə inciyib, buna görə acığa düşüb?

– Daha orasını bilmirəm. Sadəcə onu deyə bilərəm ki, Turan xanım başda olmaqla Abbas Zamanovgil Cavidin Bakıda, çox güman ki, Fəxri xiyabanda dəfn edilməsini istəyirdilər.

– Aha, dediniz ki, Abbas Zamanovgil Mərkəzi Komitəyə gəlib Cavidin Bakıda dəfn edilməyini istədiklərini deyiblər. Bu məsələdən sonra Heydər Əliyev də göstəriş verib ki, cənazəni İrəvana yox, Bakıya aparasınız.

– Bəli, biz gəldik Bakıya və burada bizi böyük təntənə ilə qarşıladılar. Cənazə Şirvanşahlar sarayına gətirildi və xalq oktyabrın axırına kimi gəlib Cavidi ziyarət elədi.

– Qayıdandan sonra yəqin ki, Mərkəzi Komitəyə, Heydər Əliyevə məruzə elədiniz.

– Bizi Mərkəzi Komitədə Həsən Həsənov qəbul elədi. Mən ona sənədləri, fotoları göstərdim. O da öz növbəsində Heydər Əliyevə bildirdi, Heydər Əliyev də tapşırdı ki, ziyarət bitəndən sonra cənazə Naxçıvana yola salınsın.

– Mən eşitdiyimə görə, cənazə Bakıda olan zaman da onun harada dəfn edilməsi ilə bağlı müzakirə aparılıb.

– Onu da deyim. Deməli, mən oktyabrın 26-ında Həsən Həsənovun qəbulunda olanda o bildirdi ki, Heydər Əliyevin tapşırığı ilə sabah yazıçıların, ictimai xadimlərin iştirakı ilə iclas keçiriləcək, orada ziyalılar özləri qərar verəcəklər, Cavid harada dəfn edilsin. Sən də iştirak edərsən. Belə də oldu. Səhəri gün Elmlər Akademiyasında Həsən Həsənovun rəhbərliyi ilə iclas keçirildi.

– Kimlər çıxış elədi, nələr deyildi?

– Çox adam çıxış elədi. 200-dən çox ziyalı var idi.

– Vaxtilə Cavidin əleyhinə donos yazanlardan kimlərsə var idi?

– Donos yazanların özləri yox, övladları var idi (gülür). Buranı çıxararsan, yaxşı deyil.

– Deyirəm bəlkə tarix üçün qalar?

– Bax da, amma çıxarsan yaxşı olar.

– Tamam. Həmid müəllim, iclas necə keçdi?

– Birinci “Azərbaycan” jurnalının redaktoru Cəlal Məmmədov çıxış edib Cavidin Naxçıvanda dəfn edilməsini istədiyini dedi. İkinci çıxış edən aktyor Mehdi Məmmədov da Cavidin Naxçıvanda dəfn edilməsini istədiyini dilə gətirdi. Üçüncü Qulu Xəlilov çıxış edib dedi ki, xalqımız üçün bu gün müqəddəs gündür. Ümumilikdə 21 adam çıxış elədi. Mən hər birinin adını qeyd etmişəm. Bunların hamısı Cavidin Naxçıvanda dəfn olunmasını dəstəklədilər. Turan xanım və başqalarının da çıxışı oldu. Turan xanım da bir halda ki, Cavidin burda olan mənəvi övladları onun Naxçıvanda dəfn olunmasını istəyirlər, mən də razılıq verirəm dedi. Turan xanımdan sonra mənə söz verildi. Mən də öz növbəmdə respublika rəhbərlyinə minnətdarlığımı bildirdim və məsul şəxs kimi Cavidinin Naxçıvanda dəfn olunmasını dəstəkləyənlərə təşəkkür etdim. Nəhayət ümumi qərarla Hüseyn Cavidin Naxçıvanda dəfn olunması ilə bağlı razılıq əldə edildi.

– Cavidin Naxçıvanda dəfn edilməsinə niyə bu qədər israr var idi?

– Birincisi, Cavidin Vətənə gətirilməsinin təşəbbüskarı və onunla bağlı sənədlərin əldə olunmasında əsas işi görən Naxçıvan olmuşdu. Heydər Əliyevin də qəlbində belə bir niyyət var idi ki, Cavid Naxçıvanda dəfn olunsun, Nizamiyə Vətəni Gəncədə türbə ucaldığı kimi Cavidə də orada türbə ucaldılsın. Həm də o vaxt Cavidin Bakıya gətirilməsindən sonra Ermənistanda məsələ qaldırılmışdı ki, Heydər Əliyev pantürkist şairin qalıqlarını Azərbaycana gətirdib, bizimkilərdən də ermənilərə qoşulub Moskvaya teleqram vuranlar olmuşdu.

– Bəlkə elə buna görə cənazənin Bakıya gətirilməsi ilə bağlı qərar verilib? Əks halda İrəvana aparılacağı təqdirdə ermənilər cənazəni buraxmaya və ya maneə törədə bilərdilər?

– Əvvəl belə təhlükə yox idi. Lakin 82-ci ildə bizim də bir şairimiz daxil olmaqla bir qrup erməni məsələ qaldırdı ki, Azərbaycan, daha doğrusu Heydər Əliyev panturkist şairin meyitinin qalıqlarını vətənə gətirir.

– Kim idi o şair?

– Adını çəkmək istəmirəm. O vaxt Həsən Həsənova da İrəvandan zəng edib deyibmişlər ki, siz nə edirsiniz, xalq düşməninin cənazəsini gətirirsiniz? Bəs biz camaatımıza nə deyəcəyik? Həsən Həsənov Heydər Əliyevi məlumatlandıranda ki, ermənilər etiraz edir, üstəlik cənazə İrəvana, oradan da Naxçıvana gedəcək, Heydər Əliyev cənazənin Bakıya gətirilməsi barədə tapşırıq verir. Mən də sonradan fikirləşdim ki, Cavidin cənazəsi İrəvana getsəydi, ermənilər onu bizə verməyə bilərdilər. Ona görə də Heydər Əliyev burada siyasi müdriklik göstərib deyib ki, Cavid Bakıdan gedib, Bakıya da gəlsin.

– İclasdan sonra da cənazə Naxçıvana aparıldı?

– Yox, Noyabrın 1-i cənazə Cavidin ev-muzeyinə gətirildi. Burada bizim həkimlərin, ekspertlərin iştirakı ilə tabut yenidən açıldı, müayinə edildi və qalıqların Hüseyn Cavidə məxsusluğu bir daha təsdiqləndi. Yalnız bundan sonra Heydər Əliyev respublika rəhbərləri ilə birlikdə Cavidin cənazəsini ziyarətə gəldi, fəxri qarovulda dayandı. Sizin bayaqkı sualınıza qayıdıram, əgər qalıqların Cavidə məxsusluğu ilə bağlı şübhə olsaydı, sizcə Heydər Əliyev onu ziyarətə gələrdi?

– Yox.

– Ay sağ ol. Bu da sənə sübut. Xülasə, Cavidin evində də ziyarət bitəndən sonra noyabrın 2-si isə xüsusi təyyarə ilə Naxçıvana yola salındıq, noyabrın 3-də də Cavid doğulduğu Naxçıvanda vətən torpağına tapşırıldı. Nəhayət, mən də Heydər Əliyevin bu vacib tapşırığını layiqində yerinə yetirdiyim üçün qürur duydum.

– Həmid bəy, bu cür böyük şücaətdən sonra yəqin ki, mükafatlandırılmısınız.

– Həmən vaxt yox, təxminən bir il sonra mən Heydər Əliyevin tapşırığı ilə Daxili İşlər Nazirliyinə siyasi idarənin rəisi vəzifəsinə gətirildim və mənə polkovnik rütbəsi verildi. Bundan sonra bir müddət hüquq-mühafizə orqanlarında çalışdım.

– Həmid bəy, heç Cavidin cənazəsinin Vətənə gətirilməsi ilə bağlı elə bir məqam olub ki, heç vaxt deməmisiniz?

– Yox, gizli bir məsələ qalmayıb, nə vardısa sizə dedim. Amma elə şeylər vardı ki, onları indi də demək olmaz.

– Məsələn nə?

– Demək düzgün deyil, amma israr edirsinizsə, birini etiraf edim: Cavidin cənazəsinin gətirilməsində bütün xərci özümüz çəkdik.

– Ola bilməz! Dövlət buna görə sizə heç nə ödəmədi?

– Yox. Bircə cənazənin Bakıdan Naxçıvana aparılması dövlət hesabına olub. Orasını da deyim ki, mən heç xərc barədə düşünmürdüm.

– Siz də qəbul edərsiniz ki, Hüseyn Cavid dəfn olunandan sonra gərəkli diqqəti görmədi, sanki bu söhbət unuduldu.

– Cavidin ikinci yüksəlişi Heydər Əliyev ikinci dəfə Azərbaycana rəhbər kimi qayıdanda oldu. Cavidin məzarı üzərində məqbərə ucaldıldı, Heydər Əliyev də Turan Cavidlə birlikdə onun açılışında iştirak elədi.

Mən qürur duyuram ki, Cavidin vətənə qaytarılmasında mənim də kiçik də olsa xidmətim olub. Və mənim xidmətimi Sabir Rüstəmxanlı, Hidayət Orucov, Rafael Hüseynov və başqaları öz yazıları ilə qiymətləndiriblər, müxtəlif mükafatlar almışam.

İndi də unudulmuram, hər il Hüseyn Cavidin doğum-anım günlərində xatırlanıram, tədbirlərə dəvət edilirəm...

Foto İlkin Nəbiyev © APA group