İqtisadi

Son zamanlar ABŞ dollarının dünya bazarlarında bahalaşması bəzi ölkələrdə milli valyutaların ucuzlaşması məsələsini aktuallaşdırıb. Bundan əlavə, neftin qiymətinin aşağı olması bu ucuzlaşmanın ilk növbədə neft ixracatçısı olan ölkələrdə baş verəcəyi ehtimalını artırır. Azərbaycanın da neft ixracatından asılı olması və bu il artıq bir dəfə manatın devalvasiya edilməsi amilləri fonunda devalvasiyanın təkrarlanma ehtimalı real görünür. Lakin bunun baş verməyəcəyinin lehinə olan arqumentlər də var.

Neftin ucuzlaşması neft ixrac edən ölkələrə dollar axınını azaldır və nəticədə tədiyyə balansında neqativ tendensiyalar yaranır. Tədiyyə balansının xarici ticarətdən başqa digər komponentləri üzrə mənfi saldo yaranması səbəbindən tədiyyə balansında ümumi mənfi saldo yarana bilər. Azərbaycanda bu il məhz belə mənzərə yaranıb. Xatırladaq ki, bu ilin ilk yarım ili üzrə tədiyyə balansında 6,3 mlrd. dollar həcmində mənfi saldo yaranıb və bunun əsas (və demək olar ki yeganə) səbəbi ixracın pul ifadəsində azalmasıdır. Belə ki, ixracın həcmi (tədiyyə balansı üzrə) illik müqayisədə 1,8 dəfə azalıb, nəticədə xarici ticarət üzrə müsbət saldo 2,9 dəfə aşağı enib.

Azərbaycanın tədiyyə balansında müsbət saldo ənənəvi olaraq xarici ticarətin hesabına formalaşır, çünki balansın digər komponentləri (xüsusən, kapitalın hərəkəti) üzrə saldo həmişə mənfidir. Nəticədə Azərbaycan bu il tədiyyə balansının mənfi saldo ilə üzləşib. Lakin bunu formalaşdıran və səbəb olan amillərin təsiri artıq ötən ilin ikinci yarısından başlayıb və buraya neftin kəskin ucuzlaşması faktorunu aid etmək lazımdır. Belə ki, ötən ilin ortalarında neftin qiyməti 100 dollardan yuxarı olduğu halda ilin sonuna 50 dollaradək ucuzlaşıb. Nəticədə ölkəyə daha az dollar kütləsi gəlib və bu, tədiyyə balansına mənfi təsir edib. Yaranmış situasiya ölkədə dolların qiymətini artırırdı, çünki sabit yüksək tələbat olduğu halda təklifin azalması təbii olaraq qiymətin artımına səbəb olur. Təhlil etdiyimiz situasiyada mal qismində dollar çıxış edir. Yaranan vəziyyəti nəzərə alan Mərkəzi Bank bu ilin əvvəlində təxminən 35 faizlik devalvasiya həyata keçirdi. Əks halda manatın sabit saxlanması üçün bazara külli miqdarda dollar çıxarılmalı idi ki, bu da yalnız Mərkəzi Bankının ehtiyatları hesabına həyata keçirilə bilərdi. Faktiki olaraq, belə olan halda dilemma yaranır - ya ehtiyatlar hesabına milli valyutanın məzənnəsini süni saxlamaq, ya da devalvasiyaya əl atmaq. Qeyd edək ki, belə dilemma ilə tək Azərbaycan deyil, Rusiya və Qazaxıstan da üzləşib və seçim hər üç halda devalvasiyanın xeyrinə olub. Rusiyada daha ciddi addım atılıb və ölkə üzən məzənnəyə keçib. Azərbaycanda isə manatın məzənnəsi aşağı salınıb və artıq 9 aydır ki, eyni səviyyədə saxlanılır. Amma nəyin hesabına?

Burada bir amili vurğulamaq lazımdır - birdəfəlik devalvasiyasının əsas məqsədi tək cari makroiqtisadi vəziyyətini düzəltmək, tədiyyə balansında kəsiri və digər amilləri neytrallaşdırmaq deyil, həm də milli valyutanın kursunu real məzənnəyə yaxınlaşdırmaqdır. İdeal halda devalvasiyadan sonra milli valyutanın məzənnəsi heç bir müdaxilə olmadan devalvasiya nəticəsində müəyyən edilən kurs ətrafında dəyişir və artıq kəskin dəyişikliklər baş vermir. Etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanda bu format alınmadı və 1,05 manatlıq məzənnə yenidən real məzənnədən uzaq görünür. Bunu Mərkəzi Bankının ehtiyatlarının sürətlə azalması sübut edir. Belə ki, bu ilin fevral ayından noyabra qədər Mərkəzi Bankının valyuta ehtiyatlarının həcmi 11 mlrd. dollardan 6,8 mlrd. dollara qədər, yəni 1,6 dəfə azalıb. Bu onu göstərir ki, Mərkəzi Bank hətta devalvasiyadan sonra da manatın daha da ucuzlaşmaması üçün bazara külli miqdarda valyuta intervensiyaları edir. Tutaq ki, mart-aprel ayında bazarda dollara tələbat psixoloji amillərin təsiri altında artırdı (dollar məzənnəsi gözlənilməz olaraq kəskin qalxıb, əhali prosesin davamından ehtiyatlanaraq dollar almağa “qaçıb” və sair), lakin dinamika göstərir ki, ehtiyatların azalması davamlı prosesə çevrilib və dayanmadan davam edir. Mərkəzi Bank bəyan edir ki, valyuta ehtiyatların kifayətliliyi dünya praktikasında qəbul olunan normalardan yüksəkdir və bu tam olaraq həqiqətdir. Lakin buraya “hələlik” sözünü əlavə etmək yerinə düşərdi. Rəsmi məlumatda bildirilir ki, ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 27 aylıq mal və xidmət idxalına kifayət edir. Amma hələlik. Əgər dollara tələbat adi səviyyədə qalsa və manatın sabit qalması üçün intervensiyalar davam etsə, ehtiyatlar tədricən əriyəcək. Belə ehtimal yaransa, Mərkəzi Bank yenidən dilemma qarşısında qalacaq.

Lakin bu ssenarinin reallaşmaması üçün bəzi arqumentlər var.

Birincisi, Mərkəzi Bankın statistikasına əsasən, sentyabr ayında əhali tərəfindən nağd dolların alışı kəskin azalıb və digər aylarla müqayisədə bu ilin minimumuna çatıb. Hələlik bu azalmanın tendensiya xarakterli olduğu barədə danışmaq tez olsa da, bu fakt ümidvericidir.

İkincisi, Beynəlxalq Valyuta Fondunun son icmalında Azərbaycanda bu ilin yekununda tədiyyə balansının müsbət olduğu proqnozlaşdırılır. Belə ki, proqnoza əsasən, 2015-ci ildə tədiyyə balansının müsbət saldosu ÜDM-in 3 faizini təşkil edəcək. Əlbəttə ki, bu, əvvəlki illərdən dəfələrlə azdır. Məsələn, həmin göstərici 2014-cü ildə 14,1%, 2013-cü ildə 16,4%, 2012-ci ildə 21,8% təşkil edib. Saldonun müsbət olması ölkəyə valyuta daxilolmalarının azalmamasını təmin etməlidir.

Üçüncüsü, gələn il üçün qəbul edilən dövlət büdcəsi çox ehtiyatlıdır. Belə ki, ümumi xərclər 23%-ə yaxın, Neft Fondundan büdcəyə transferlər isə 42% azaldılıb. Bu bir tərəfdən fiskal sahədə ümumi qənaət rejiminə keçildiyini, digər tərəfdən Neft Fondunun strateji müdaxilə imkanlarını artdığını göstərir. Aydındır ki, büdcənin azaldılması, qənaət rejiminə keçməsi, neft gəlirlərinin azalması kimi amillər əhalinin ümumi yığım qabiliyyətini azaldacaq. Ola bilər ki, bu qəribə, hətta bir qədər anormal görünür, lakin yığım qabiliyyətinin azalması valyuta bazarına təzyiqi (dollara tələbatını) azalda bilər ki, bu da Mərkəzi Bankının valyuta müdaxilələrinə ehtiyacını bir qədər azaldacaq.

Qeyd edək ki, xarici valyutaya tələbatın azaldılması üçün bəzi ölkələr hətta ciddi inzibati tədbirlərə əl atır. Məsələn, Rusiyada ölkə rəhbərliyi tərəfindən bu yaxınlarda bəyan edilib ki, ölkə daxili hesablaşmalarda dollar istifadə olunmamalıdır. Qanunla bu onsuz da qadağan olunub, lakin reallıqda bu tələb işləmir. Azərbaycanda da həmçinin. Bəzi mallar, hesablaşmalar, qəribə olsa, hətta bəzi xidmətlər də dollarla hesablanır və ödənilir. Bu, dollara tələbatı və valyuta alışını artırır. Bu sahədə nəzarətin sərtləşdirməsi yalnız müsbət nəticə verə bilər. Məsələn, Avrozonaya daxil olmayan Avropa ölkələrində daxili hesablaşmalarında yalnız milli valyutadan istifadə olunur, hətta bankomatlardan xarici valyutada olan hesabdan pulu yalnız milli valyutada çıxarmaq olur. Əlbəttə, sonradan bu pullar dollara və ya avroya nağd şəklində çevrilə bilər, lakin hesablaşma sistemi belə qurulur ki, buna ehtiyac qalmır. Ümumilikdə, iqtisadiyyatın və hesablaşmalarının dedollarizasiyası birmənalı olaraq valyuta siyasəti üçün faydalıdır.

Sonda Azərbaycanda yeni devalvasiyasının keçirilməməsi lehinə olan bir xırda məqamı da qeyd edək. Bu yaxınlarda “Bloomberg” informasiya-analitik agentliyinin mütəxəssisləri yaxın zamanlarda devalvasiya keçirilə biləcək valyutaların siyahısını dərc edib. Məqalə bütün dünya üzrə aparılan tədqiqat əsasında hazırlanıb. Analitiklərin fikrincə, devalvasiya ilk növbədə Rusiya iqtisadiyyatı ilə sıx əlaqəli olan ölkələrdə baş verə bilər və belə valyutalara Qazaxıstan tenqesi, Tacikistan somonisi, Türkmən manatı, Ermənistan dramı və Qırğız somu aid edilib. Eyni zamanda Çinlə daha sıx əlaqəyə malik ölkələrdə də devalvasiya olması ehtimalı böyükdür. Analitiklər bu sıraya Zambiya kvaçunu və Malayziya rinqqiti aid edirlər. Nəhayət, təhlükəli valyutaların sırasına Səudiyyə rialı, Niqeriya nayrı, Qana sedi, Misir funtu daxil edilib. Azərbaycan bu siyahıda yoxdur, amma bu fakt bizi elə də maraqlandırmır, çünki bu ümidverici amil hesab oluna bilməz.

Başqa məqam maraqlıdır. Yuxarıda qeyd olunan BVF-nin icmalına əsasən, bu ilin yekununda Qazaxıstanda tədiyyə balansının mənfi saldosu (ÜDM-ə nisbətən) 3%, Tacikistanda mənfi saldo 7,5%, Türkmənistanda mənfi saldo 13,6%, Ermənistanda mənfi saldo 5,9%, Qırğızıstanda mənfi saldo 17,7%, Zambiyada mənfi saldo 1,4%, Malayziyada müsbət saldo 2,2%, Səudiyyə Ərəbistanda mənfi saldo 3,5%, Nigeriyada mənfi saldo 1,8%, Qanada mənfi saldo 8,3% və Misirdə mənfi saldo 3,7% proqnozlaşdırılır. Göründüyü kimi, devalvasiya təhlükəsi altında olan ölkələrin sırasında yalnız birində, yəni Malayziyada müsbət saldo gözlənilir. Əlbəttə, tədiyyə balansının saldosu milli valyutaya təsir edən yeganə, hətta həlledici amil deyil. Məsələn, ABŞ-da ənənəvi olaraq mənfi saldo müşahidə olunur (2015-ci il üçün ÜDM-in 2,6% səviyyəsində proqnozlaşdırılır), lakin bu dolların möhkəmlənməsinə heç də mane olmur. Halbuki saldo müsbət olsaydı, bəlkə dolların bahalaşması daha da güclü ola bilərdi. Yaxud da Rusiyada 5 faizlik müsbət saldo gözlənilir, lakin rublun dəyişkənliyi və enmə ehtimalı şübhəsizdir. Amma ABŞ və Rusiyanın misalına baxmayaraq, yuxarıda qeyd edilən ölkələr üzrə devalvasiya təhlükəsi ilə mənfi saldonun uyğunluğu təsadüf deyil. Bu baxımından Azərbaycanda yekun tədiyyə balansında müsbət saldo olması manata dəstək olacaq, valyuta bazarında təklifi artıracaq və devalvasiya ehtimalını bir qədər azaldacaq.

P.S. Göründüyü kimi, təhlilimizdə neftin qiymətinin artması amili barədə heç nə yoxdur. Bu təsadüf deyil. Aydındır ki, neftin bahalaşması və 65-70 dollar səviyyəsinə çatması bütün problemləri həll edər və manatın yeni devalvasiya ehtimalını arxivə atar. Lakin hazırda dünyada elə bir analitik, iqtisadçı və ya təhlilçi tapılmaz ki, yaxın zamanda, məsələn gələn il neftin heç olmasa 60 dollaradək bahalaşmasını arqumentli olaraq proqnozlaşdıra bilsin. Əksinə, əsas fikir odur ki, yaxın bir-iki ildə ölkələr neftin 45-50 dollar qiyməti şəraitində yaşamağa öyrəşməlidir.

Vahab Rzayev, APA Analitik Mərkəzi